Nostratik diller

Nostratik diller, Hint-Avrupa, Ural, Güney Kafkas ve varsayımsal Altay dil ailelerini tek bir makro aile altında birleştiren bir varsayımsal dil ailesidir. Bu varlığı tartışmalı olan dil ailesine sık sık Arap Yarımadası, Afrika Boynuzu, Kuzey Afrika ve Yakın Doğu'ya yayılmış Afro-Asyatik diller ile Hindistan alt kıtasında yer alan Dravid dilleri de dâhil edilir. Nostratik dillerin varsayımsal dil atasına Proto-Nostratik dil denir^[1] ve bu dilin son buzul çağının sonuna doğru Mezolotik dönemde MÖ 15.000 ile MÖ 12.000 arasında konuşulduğu varsayılır.^[2]

Nostratik dil ailesi hâlâ tartışmalı olup küresel açıdan dilbilimciler arasında kabul edilmesi konusunda farklılıklar gösterir. Dünya'da genel olarak, arasında Nostratik dillerin de yer aldığı makro dil ailesi teorileri dilbilimciler tarafından desteklenmemektedir. Rusya'da ise küçük dilbilimi grupları tarafından kabul edilse de çoğunluk arasında kabul görmemiştir. Allan Bomhard teoriyi desteklemiştir, Lyle Campbell ise eleştirmiştir. Bazı dilbilimciler ise nostratik dil ailesi konusunda çekimser kalmıştır.^[3]

Etimoloji

Nostratik diller terimini ilk olarak 1903 yılında yazdığı Türkische Lautgesetze adlı makalesinde Danimarkalı dilbilimci Holger Pedersen kullanmıştır. Hint-Avrupa dilleriyle bağlantılı dillerin konu edildiği bu makalede kullanılan Nostratik terimi Latincedeki "nostrates" (bizim ülkenin insanları) sözcüğünden gelmektedir.^[4]

Tarihçe

Pedersen'in 1903 tarihli Türkische Lautgesetze adlı makalesinde geçen bu hipotezi SSCB sahasında gelişme alanı bulmuştur. 1960'lı yılların başlarında Sovyet dilbilimci Vladislav İlliç-Svitıç tarafından hipotez geliştirilerek teoriye dönüştürülmüştür.^[5] İlliç-Svitıç Hint-Avrupa, Ural, Altay, Kartveli, Hami-Sami ve Dravid dilleri üzerindeki benzerlikler üzerinde durmuştur. Nostratik dillerin ortak sözlüğü için çalışmalarını sürdüren İlliç-Svitıç projesini tamamlayamadan 1966'da ölmüştür. İlliç-Svitıç'ın çalışmaları daha sonra Vladimir Dıbo tarafından Opıt Sravneniya Nostratiçeskih Yazıkov adıyla 1971, 1976 ve 1984 yıllarında üç cilt halinde yayımlanmıştır. Aron Dolgopolski, Sergey Starostin ve Vladimir Dıbo gibi bilim adamları bu alandaki çalışmalarına devam etmiş, yeni sözlükler yayınlamışlardır.^[6]

İçerdiği dil aileleri

Allan Bomhard'ın önerisine göre Nostratik dillerin filogenetik soyağacı

Sergey Starostin'e göre olarak Nostratik dillerin içerdiği dil aileleri şu şekilde sınıflandırılabilir:^[7]

Afroasyatik
Güney Kafkas
Hint-Avrupa
Ural
Dravid
Altay dilleri veya ayrı bir şekilde:
- Kore
- Türk
- Moğol
- Tunguz
- Japon
Eskimo - Aleut

Çoğunluk tarafından izole diller olarak kabul edilen Sümerce ve Etrüskçe de bazen nostratik olarak sınıflandırılır. Buna rağmen bazı diğer kişiler bu dilleri bir diğer makro dil ailesi olan Dene-Kafkasya dil ailesi içinde sınıflandırır. Bir diğer izole dil olan Elamca da bazen Dravid dilleri ile beraber Elam-Dravid dilleri grubu altında nostratik dilllere dâhil edilir.^[8]^[9]Avrasyatik diller gibi Nostratik dillere benzeyen diğer önerilmiş dil aileleri de bulunmaktadır.

Aşağıdaki tabloda araştırmacılar tarafından Nostratik dil ailesine dahil edilen dil aileleri görülmektedir.

Dilbilimciler	Afro-Asyatik	Ural	Dravidyan	Yukaghir
Pedersen	^[a]	^[b]
İlliç-Svitıç
Starostin
Bomhard		^[c]	^[d]	^[c]
Dolgopolski

Temel sözcükler

Nostratik dil ailesinin şu kelimeleri içerdiği düşünülür ve bu kelime listesi Dolgopolsky tarafından öne sürülmüştür :

ʔaba ~ ʔapʼa 'baba' ʔ[a]b∇ 'su' ʔA[d]∇ (= ʕA[d]V) 'ayak' ʔemA 'anne' ʔin̄[A] 'yer' ([in descendant languages] > 'in') ʔaR∇ 'aile/klan üyesi' ʔ[ä]ś[o] 'oturmak' (Illič-Svityč < 'yerleşmek') ʔisу (or ʔiʔs∇ ?) 'oturmak', 'seat (body part)' (> 'foundation, basis') [ʔV]š[ü]H₂∇ 'yaban domuzu' ʔ[a]y∇ 'anne' ʕAl∇ (= ʕalE or ʕälî) 'zirve, doruk', 'tırmanmak' ʕim[ê] 'yutmak' ʕ[o]mdE 'dik durmak, yükselmek' ʕur∇Kʼ∇ 'kaçmak' ʕ\|ɡeŕV 'yağmur, yağmur bulutu' ʕoŝ∇(-Kʼa) 'ağaç' ʕaǯ∇ 'beyaz, parlak' boʔ∇ 'gitmek' bûʕ∇ 'patlamak', (> ?) 'to swell' bAd∇ 'çok' beha (or bäha) 'parlamak' baH₂V 'bağlamak' buHi 'büyümek, belirmek,' buL∇ 'karıştırmak (sıvıyı)' bVL∇ʔa 'şişmek' baLʕ∇ 'kör' baļ[i]ɣa (or baļ[i]ɣ[U] ?) ‘yutmak; boğaz’ b∇L[h]∇ ‘yaprak’ ba l ̄[i]ķa ‘parlamak’ b∇l ̄iʔ\|ʕ[∇]ķü ‘to beat, vurmak, çarpmak’ bôĺX[a] ‘kuyruk, penis’ buŋgä ‘ kabarmak’ bor∇ ‘dağ,tepe’ buRu (or buRü) ‘kırmak’ buR∇ (or bür∇) ‘taş’ (> ‘taşla kesmek, oymak’) buR∇, buR[∇-][K]∇ ‘fırtına’ bärʔ∇ ‘vermek’ berEʔa ‘doğurmak; çocuk’ bu\|ür[ʔ]∇ ‘saç, tüy’ bôri[ɣ]U ‘ toz,kum’ bArh[ê] ‘parlamak’ bûrûH∇ kirpik, kaş' barq∇ (~ barX∇) ‘gitmek, ayrılmak’ büryi ‘kaplamak’ b[i]r∇gE ‘yüksek’ b[E]R∇[k]∇ ‘diz’ b∇R[∇]ķæ ‘parlamak’ *bôŕ[a] ‘delmek’	buŕu(-ĶU) [or buŕü(-ĶU)] ‘püskürmek, kaynamak, haşlamak’ boŕ[ʔ]û ‘sarı’ baţ∇ ‘soğuk, üşümek’ b∇y∇ (or b∇yʔ∇) ‘arı’ čal∇ ‘to beat, to knock down, to fell’ čAl∇m∇ ‘delik, çukur’ čoma ‘yaban domuzu’ č̣[a]r∇ ‘kesmek’ dub[ʔ]∇ ‘arka, bel’ did∇ ‘büyük, geniş’ d[i]l ̄a (= d[i]ļa ?) ‘parlak, gün ışığı’ dul ̄i ‘ateş, ısı’ dalqa\|U ‘dalga’ dæLb∇ ‘kazmak, delmek’ dûm∇ ‘sessiz, sessizlik’ d[û]hm∇ ~ d[û]mh∇ ‘koyu(olmak)’ dôǹ∇ ‘kesmek’ dun̄∇ (or dün̄∇) ‘akmak’ dar[∇H]∇ ‘bağlamak, tutmak’ doRķæ (~ doRgæ ?) ‘sarmak,dönmek, bükmek’ d[oy]a (> da) ‘yer’ gil ̄[h]o ‘parlamak’ gUļ[E]ħU ‘düzlemek, pürüzsüz olmak’ gûLʒ̍∇ ‘bükülmek,eğmek’ giĺ[∇#]ʔ∇[d]∇ ‘donmak, buz’ (and giļ∇ ‘ice, frost’) g[A]m∇ (and g[A]mʕ∇ ?) ‘büsbütün, tamamen, tam’ gAǹ\|ń∇ ‘anlamak,idrak etmek’ genû ‘çene’ g[o]ʔin̄∇ ‘dövmek, çarpmak, vurmak’ gAr∇ ‘el’ gUR∇ ‘yuvarlanmak,dönmek,dürmek’ gæhR∇ ¬ gæRh∇ ‘ışık, gün, gün ışığı’ girʕ∇ ‘kesmek’ garHä ‘keskin çubuk’ garû[ĉ]a ‘çökmek, parçalara ayrılmak’ (or g∇Rûŝ\|ĉ∇ ‘to crush’) gE\|aRd∇ ‘örmek, bağlamak ’ gäţâ ‘almak, kavramak, kapmak’ [h]al[∇ʔ]E ‘öte’ haw∇ ‘sevmek’ [H₂]el∇ ‘dal’ Han[g]∇(ţ∇) (or Haŋ[g]∇(ţ∇) ?) ‘ördek’ kar∇ ‘dönmek’ ka[ry]∇ ‘kazmak’ ķäbʔâ ‘ısırmak’ (> ‘yemek’) ķUç∇ ‘kesmek, küçük parçalara ayırmak’ ĶUm∇ ‘siyah,kara’ *Ķumʔ∇ ‘ sıcak(olmak)’

Ses bilgisi

Aşağıdaki tablo Nostratik dilin rekonstrükt edilmiş seslerini göstermektedir.

Ünlüler

		Çiftdudaksıl	Dişyuvası / diş		Damakönü	Post-alveolar	Dil-Damak	Art damaksıl	Küçük dil	Boğazsıl	Gırtlaksıl
		Çiftdudaksıl	orta	yanal	Damakönü	Post-alveolar	Dil-Damak	Art damaksıl	Küçük dil	Boğazsıl	Gırtlaksıl
patlayıcı	duraklı	[pʼ]	[tʼ]					[kʼ]	[qʼ]		[ʔ]
	ötümsüz	[p]	[t]					[k]	[q]
	ötümlü	[b]	[d]					[ɡ]	[ɢ]
Patlamalı-sızmalı	gırtlak duraklı		[tsʼ]	[tɬʼ]	[tɕʼ]	[tʃʼ]
	ötümsüz		[ts]	[tɬ]	[tɕ]	[tʃ]
	ötümlü		[dz]	[dɮ]	[dʑ]	[dʒ]
Sızıcı	ötümsüz		[s]	[ɬ]	[ɕ]	[ʃ]			[χ]	[ħ]	[h]
Sızıcı	ötümlü								[ʁ]	[ʕ]
Genizsil		[m]	[n]		[nʲ]			[ŋ]
Titrek			[r]		[rʲ]
Yarı ünlüler				[l]	[lʲ]		[j]	[w]

Ünsüzler

	Ön	Art
Dar	[/i/ • [/y/<	[*/u/
Orta	[*/e/	[*/o/
Dar-Geniş	[*/æ/
Geniş	[*/a/

Biçim bilgisi

Dil bilgisi unsurları diller arasında kelimelere kıyasla daha az alındığından diller arasındaki akrabalık ilişkilerini tespit konusunda gramer unsurları kuvvetli kanıtlar sunarlar. Aşağıdaki tabloda sunulan benzerlikler Kaiser ve Shevoroshkin (1998) tarafından öne sürülmüştür. Tabloda bulunan /N/ sesi herhangi bir nazal ses, /V/ ise herhangi bir ünlü ses olabilir.

Proto-Nostratik	Proto-Hint Avrupa	Proto-Kartveliyan	Proto-Ural	Proto-Altay	Proto-Dravidyan	Proto-Afroasyatik
İsim ekleri
/na/ "bulunma "	/en/ 'in'	/nu/, /n/	-/na/	-/na/		-/n/
/Na/ veya /Næ/ "çoğul (canlı)"		-/(e)n/	-/NV/²			[-/aːn/
[-/tʼV/ "çoğul (cansız)"		-/t/-	-/t/	[-/tʰ/-]		-/æt/
[-/kʼa/ "küçültme hâli"	-/k/-	[-/akʼ/-, -/ikʼ/	[-kka -/kːa/, -kkä -/kːæ/	-/ka/
Fiil ekleri
/s(V)/ "dilek, neden"	-/se/-	-/su/, -/sa/			-ij [-/iɟ/-]	/ʃV/-, -/ʃ/-]
/tʼV/-] "ettirgen ve dönüşlülük"			-t(t)- [-/t(ː)/-]	-/t/-	-/t/-	/tV/-
Edat
/mæ/ "yasaklayıcı, olumsuzluk "	[mē /meː/	/maː/, /moː/		/mæ/, /bæ/	/ma/-	/m(j)/
/kʼo/ "Pekiştirme"	[-/kʷe/ 'and'	/kwe/	-/ka/, -kä -/kæ/	-/ka/		/k(w)/

Leksikon

Dolgopolski'ye göre, Proto-Nostratik analitik bir dildi. Dolgopolski Proto-Nostratik dilde üç leksikal kategorinin olduğunu öne sürmektedir:

Söz varlığı (isim-fiil vb)
Zamirler
Yardımcı sözcükler

Özne isim olduğunda söz dizimi özne-nesne-fiil, zamir olduğunda ise nesne-fiil-özne şeklindeydi. Niteleyiciler nitelenenden önce gelmekteydi. Zamir niteleyicileri ("benim", "bu") isimden sonra gelebilmekteydi. Yardımcı sözcükler ise edattı.

Kişi Zamirleri

Kişi zamirleri diller arasında nadiren ödünç alınır. Bu yüzden Nostratik zamirleri arasındaki birçok denklik Proto-Nostratik bir dilin varlığına dair güçlü bir kanıt oluşturmaktadır. Afro-Asyatik kökteş sözcükler bulmanın zorluğu, bazıları tarafından Nostratik dilinin Afro-Asyatik ve Avrasyatik (muhtemelen Dravidyan da dahil) olarak iki veya üç dalı olduğuna dair bir kanıt olarak görülür. Aşağıdaki tablodaki zamirlerin hepsi sadece Proto-Avrasyatik diline kadar izi sürülmektedir.

Kişi Zamirleri
	Proto- Nostratik	Proto- Hint-Avrupa	Proto- Uralik	Proto- Altayik	Proto- Kartveliyan	Proto- Dravidiyan	Proto- Yukaghir	Nivkh	Proto- Çukço Kamçatkan	Proto- Eskimo	Proto- Afro-Asyatik
'ben'	/mi/	h₁eǵom /ʔeɡʲom/	/mi/	/bi/	/me/, /mi/		/met/	ни /ni/		/wi/ ˈIˈ, -/ˈˈˈmˈˈˈkət/ ˈ"ben [act on] sana, seniˈ	/mi/, -/mi/
'beni, bana' ~ 'benim'	/minV/	/mene/	/minV/	/mine/	/men/-
'sen'	/t'i/ ve/veya sinV	ti ~ tū /ti/ ~ /tuː/	/ti/	/tʰi/ ve/veya /si/			/tet/	тъи, чи /tʰi/, /t͡ʃi/	/tu/	/ci/	/t(i)/
'sana, seni'	/t'inV / ve/veya sinV	te- /te/-	tū- /tuː/-	/tʰin/-ve/veya /sin/-	/si/-, /se/-					-/mkəˈˈˈtˈˈˈ/ "ben [act on] seni, sana"
'biz' (inclusive)	/mæ/	/we/-, -/me/-	mä- ~ me- /mæ/- ~ /me/-	/ba/ (yalın), (tümleç hali) /myn-/ "biz"	/men/-, /m/-	ma ~ mā/ma/ ~ /maː/ "biz"	/mit/ "biz"	мер /mer/ "biz"	/mur/ "biz"		/m(n)/
'biz' (exclusive)	/na/	/ne/-			/naj/, /n/-	nām /naːm/ "biz"					/naħnu/
'siz' (çoğul)	/t'æ/	-/te/	tä /tæ/	/tʰV/ ve/veya /sV/			/tit/		/tur/		/t(V)/

Notlar

^ Semitik
^ Pederson, Fin-Ugor ve Samoyedic'i tek bir Ural dil ailesinde gruplandırmaz
^ ^a ^b Bomhard, Ural ve Yukagir'i tek bir dil ailesi olarak bir araya getirir
^ Bomhard, Elam dilini Dravid dilleriyle gruplandırır

Kaynakça

^ E.g. Bomhard 2008.
^ (Bomhard 2008:240).
^ For instance Philip Baldi: "No particular side on the issue is taken in this book" (Baldi 2002:18).
^ Pedersen as cited by Ruhlen, 1991: 384.
^ Dolgopolski, Aron (7 Mayıs 2008). Nostratic Dictionary (PDF). McDonald Institute for Archaeological Research. ISBN 9781902937441. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Dolgopolsky, Aharon (7 Mayıs 2008). "Nostratic Dictionary". 11 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2019 – www.repository.cam.ac.uk vasıtasıyla.
^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2019.
^ Salmons Joseph, Nostratic: sifting the evidence (1998)
^ E. F. K. Koerner, Sheila M. Embleton, John Earl Joseph, Hans-Josef Niederehe, The Emergence of the Modern Language Sciences: Methodological perspectives and applications (1999)

Kitap kaynakları

Bomhard, Allan R. (2008). Reconstructing Proto-Nostratic: Comparative Phonology, Morphology, and Vocabulary, 2 volumes. Leiden: Brill. 978-90-04-16853-4
Ruhlen, Merritt (1991). A Guide to the World's Languages, Volume 1: Classification. Edward Arnold. 0-340-56186-6

[10] Semitik

[11] Pederson, Fin-Ugor ve Samoyedic'i tek bir Ural dil ailesinde gruplandırmaz

[UY-12] Bomhard, Ural ve Yukagir'i tek bir dil ailesi olarak bir araya getirir

[13] Bomhard, Elam dilini Dravid dilleriyle gruplandırır

[1] E.g. Bomhard 2008.

[2] (Bomhard 2008:240).

[3] For instance Philip Baldi: "No particular side on the issue is taken in this book" (Baldi 2002:18).

[4] Pedersen as cited by Ruhlen, 1991: 384.

[5] Dolgopolski, Aron (7 Mayıs 2008). Nostratic Dictionary (PDF). McDonald Institute for Archaeological Research. ISBN 9781902937441. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[6] Dolgopolsky, Aharon (7 Mayıs 2008). "Nostratic Dictionary". 11 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2019 – www.repository.cam.ac.uk vasıtasıyla.

[7] "Arşivlenmiş kopya". 26 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2019.

[8] Salmons Joseph, Nostratic: sifting the evidence (1998)

[9] E. F. K. Koerner, Sheila M. Embleton, John Earl Joseph, Hans-Josef Niederehe, The Emergence of the Modern Language Sciences: Methodological perspectives and applications (1999)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[a]

[b]

[c]

[d]