Trim

Trim veya ayar fletneri; irtifâ dümeni, kanatçık ya da istikamet dümeni gibi daha büyük kontrol yüzeylerine monte edilen ve pilot tarafından kontrol edilen tali (ikincil) kumanda yüzeyleridir. Trim yüzeyleri pilot tarafından bağlı olduğu yüzeyle açı yapacak şekilde ayarlanır ve uçağın istenen konumda fazla güç sarf edilmeden uçmasına yardımcı olur. Türkçe havacılıkta trim, servo ve denge (balance) tab gibi tali kumanda yüzeylerinin hepsine birden fletner denir.^[1]

Cessna 172 irtifa trim kontrolü (sol altta kısmen görülen büyük çember). Trim çemberi kalkış (T/O) pozisyonuna getirildiğinde, pilotun uçağı rotasyonda ve pozitif tırmanışta muhafaza etmesine yardımcı olur.

Hemen hemen tüm uçaklarda irtifa dümeni trimi, çok motorlu uçaklarda istikâmet dümeni trimi ve gelişmiş uçaklarda bunlara ilaveten kanatçık trimi bulunur.^[2]

İrtifâ dümeni yerine tamamı hareket eden yekpare yatay stabilizesi (stabilatör) bulunan uçaklarda irtifâ trim kontrolü stabilatörün tamamını hareket ettirir.^[3]

Çalışma prensibi

Cessna 172 uçağının kokpitinde, mikrofonun solunda bulunan elevatör trim flap kontrol tekerleği.

Trimin çalışma prensibi bağlı olduğu ana kumanda yüzeyine çok benzer. Trim ayarı pilot tarafından çember ya da düğme şeklindeki kontroller hassas şekilde kullanılarak yapılır. Ayar fletnerlerin amacı uçuş esnasında uçuş kontrollerindeki yükü alarak pilotun uçağı idare etmesini kolaylaştırmak ve uçuş emniyetini artırmaktır.

Trim herhangi bir kontrol yüzeyinin menteşe hattındaki momenti sıfıra düşürmekte kullanılır.^[2] Bu sayede pilotun herhangi bir uçuş kumandasına sürekli güç uygulaması gerekliliğini ortadan kaldırır.^[2] İyi fletner ayarı yapılmış bir uçakta pilot kumandalara dokunmasa dahi uçak ilgili eksendeki mevcut durumunu (attitude) büyük oranda muhafaza edecektir.

Trim metodu

Trim ayarı yapmaya başlamadan önce pilot uçağı arzu ettiği konumda sabit olarak tutar. Bu durumda ilgili kumanda pilotun ellerine veya ayaklarına belirli bir oranda yük bindirecektir. Pilot trim kumandasını yeteri kadar ileri-geri veya sağa-sola oynatarak bu yükü sıfıra indirir.^[3] Herhangi bir nedenle uçağın durumu (attitude) değiştiğinde (sürat değişimi, tırmanış veya alçalışa başlamak vs.) pilot yeni durum için tekrar trim ayarı yapar. Trim, uçuş boyunca sık sık kullanılan bir kumanda sistemidir.

Diğer talî kontrol yüzeyleri

Balance tab

Balance tab (denge fletneri), bazı uçaklarda irtifâ dümenine eklenen bir tali kontrol yüzeyidir. İrtifâ dümenine mekanik olarak bağlıdır ve aksi yönde hareket eder. Örneğin pilot lövyeyi geriye (kendine) doğru çektiğinde irtifa dümeni yukarı kalkar ve denge fletneri aşağı iner. Böylece pilotun uygulaması gereken kuvveti azaltır.^[4] Denge fletneri otomatik olarak (pilotun doğrudan kumandası olmadan) çalışır. Uçuş öncesi haricî kontrollerinde pilot irtifâ dümenini elle hareket ettirerek denge fletnerinin çalışıp çalışmadığını kontrol edebilir.

Anti-balance tab

Anti-balance tab, irtifâ dümeni yerine yekpare yatay stabilizesi (stabilatör) olan uçaklarda pilotun "kumanda hissini" artırmak için kullanılan ve balance tab'ın aksi yönde hareket eden bir fletner yüzeyidir.^[5] Anti-balance tab, stabilatörün firar kenarı ile "aynı yöne" hareket eder. Pilotun bu ikiliyi yenmesi için daha fazla kuvvet sarf etmesi gerekir. Bu sistem -özellikle yüksek süratlerde- pilotun stabilatöre gereğinden fazla kumanda uygulamasını engeller.^[5]

Fixed balance tab

Eski uçaklarda bulunan ve "yerde" ayarlanan bir tali kontrol yüzeyidir. Eğer uçak herhangi bir eksende istenmeyen bir temayül gösteriyorsa, ilgili kontrol yüzeyindeki eğilebilir metal yüzey (fixed balance tab) hareket ettirilerek bu kumanda hatası giderilmeye çalışılır. Daha sonra uçuş testleri ile bu düzeltmenin etkili olup olmadığı kontrol edilir.^[4]

Servo tab

Servo fletneri, irtifâ dümeninin "aksi yönde" hareket ederek pilotun irtifâ dümenini arzu ettiği yönde hareket ettirmesini sağlar.

Servo fletneri denge fletnerine benzer ancak pilotun doğrudan kumandasını gerektirir. Lövye veya pedallar ana kontrol yüzeyi yerine doğrudan servo fletnerine bağlıdır^[2] ve pilot herhangi bir kumanda verdiğinde servo hava akımı içinde ederek bağlı olduğu ana kumanda yüzeyinin aksi yöne (pilotun arzu ettiği yöne) hareket etmesini sağlar.^[2]

Anti-servo tab

Anti-servo tab, anti-balance tab'a benzer ve servo tab'ın aksi yönde hareket eder. Amacı pilotun uyguladığı kuvvete karşı gelerek "kumanda hissini" artırmaktır.^[6]

Mass balance

Mass balance (kütle dengesi), yüksek süratlerde kontrol yüzeylerindeki sarsıntıyı azaltmakta kullanılan bir ağırlıktır. Kontrol yüzeyinin ağırlık merkezini (CG) uçağa bağlandığı menteşeye yaklaştırır.^[5]

Ayrıca bakınız

Uçuş denetimleri
Kanatçık
Dümen
Flap
Pooley, Dorothy ve David Robson. The Air Pilot's Manual 4: The Aeroplane Technical. 5. baskı. Cranfield. Pooley's Air Pilot Publishing, 2009.

Kaynakça

^ Tali kumanda yüzeyleri 31 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Muammer Erkuş. Uçuş Teknisyenleri Derneği. Erişim: 3 Mart 2013.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Pooley's, 89
^ ^a ^b Pooley's, 90
^ ^a ^b Pooley's, 88
^ ^a ^b ^c Pooley's, 91
^ Crane, Dale: Dictionary of Aeronautical Terms, 3. baskı, s 34. Aviation Supplies & Academics, 1997. ISBN 1-56027-287-2

[1] Tali kumanda yüzeyleri 31 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Muammer Erkuş. Uçuş Teknisyenleri Derneği. Erişim: 3 Mart 2013.

[Pooleys89-2] Pooley's, 89

[Pooleys90-3] Pooley's, 90

[Pooley88-4] Pooley's, 88

[Pooley91-5] Pooley's, 91

[Crane2-6] Crane, Dale: Dictionary of Aeronautical Terms, 3. baskı, s 34. Aviation Supplies & Academics, 1997. ISBN 1-56027-287-2

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]