Utah Savaşı

Utah Savaşı (1857-1858) Utah bölgesindeki Mormonlar ile ABD Silahlı Kuvvetleri arasındaki silahlı çatışmaları anlatır. Çatışmaların Mayıs 1857'den Temmuz 1858'e kadar sürmesine rağmen büyük çaplı bir askerî harekât yapılmadan uzlaşma sağlanmıştır. Anlaşmaya göre Utah bölgesinin yönetiminde olan Mormon lideri Brigham Young görevi bırakmış, buna karşılık ABD başkanı James Buchanan ise vatana ihanet suçlamasını geri çekerek genel af ilan etmiştir.

Arka plan

Mormon göç güzergâhı

Koyu mavi renkle işaretli Utah bölgesidir. Kesik noktalı çizgi ise önerilen Deseret Devleti sınırlarıdır

Utah'a göç

Mormon göçmenler Utah bölgesine göç etmeye başladıklarında bölge kağıt üzerinde İspanyol İmparatorluğuna bağlı Yeni İspanya Valiliğine bağlı Alta California eyaleti sınırlarındaydı. Mormonlar, içinde bulundukları toplumla yaşadıkları çatışmaların ve liderleri Joseph Smith Jr.'ın linç edilmesinin ardından Missouri ve Illinois'den göçerek Utah'a gelmişlerdir. Mormonların lideri Brigham Young en yakın yerleşim yerine oldukça uzak olan bölgede dinlerini özgürce yaşayabileceklerini düşünüyordu. Ancak 1848 yılında Kaliforniya'da altın bulunup Kaliforniya Altına Hücum yaşanmaya başladığında binlerce göçmen Kaliforniya'ya ulaşmak için Mormon bölgelerinden geçmeye başladı. Bu göçmen yığılması ticaret için iyi olsa da Mormonların yalıtılmışlığı kısa sürmüştü. 1849 yılında Mormonlar egemenliklerindeki bölgenin Deseret Devleti olarak birliğe katılmasını önerdi. Bu teklifin amacı, bölgenin yönetiminin kendilerinden birisi olmasını sağlamak ve Washington, D.C.'den atanan bir carpetbagger olmamasıydı. Mormonlar ancak kiliselerinin önderliğinin devlet yapısına hakim olduğu bir sistemde dini özgürlüklerini yaşayabileceklerini düşünüyorlardı. ABD Kongresi 1850 yılında aldığı kararla Utah bölgesini tanımış, ABD Başkanı Millard Fillmore, Mormon lideri Brigham Young'ı Utah valisi olarak atamıştır. Mormonlar bu atamayla memnun olsalar da geçen zaman içinde Mormonlarla federal hükûmet arasındaki ilişkiler kopma noktasına gelmiştir.

Çok eşlilik

Bu dönemde Mormon liderliği çok eşliliği benimsemişti. Mormon nüfusunun yaklaşık dörtte biri çok eşli ailelere sahipti, Mormon kadınlarının yaklaşık üçte biri evlenme yaşına geldiğinde çok eşli ailelere dahil oluyordu. Amerikan toplumu çok eşliliği reddediyor ve genel olarak Mormonları büyük bir ahlaksızlığa izin vermekle itham ediyordu. 1856 ABD başkanlık seçimlerinde Cumhuriyetçi Parti'nin seçim vaatlerinin temel dayanak noktası "barbarlığın son kalıntıları olan çok eşlilik ve köleliğin kaldırılması" yönündeydi. Cumhuriyetçiler, Demokrat Parti'nin halk egemenliği ilkesinin kisvesi altında Utah'da çok eşliliği benimsemesini eleştiriyor ve önemli bir siyasal silah halinde kullanıyordu.

Köleci Güney ve özgürlükçü Kuzey eyaletleri arasında varılan 1850 Antlaşması halk egemenliğine dayanıyordu. Buna göre bölgeye göre köleliğin durumu belirleniyor ve iki grup devlet arasındaki silahlı karşı karşıya gelme olasılığı erteleniyordu. Ancak seçim kampanyaları sırasında Cumhuriyetçiler bu teorinin gerçekte çok eşliliği korumaya yaradığını belirtip bu yaklaşımdan vazgeçilmesini savunmaktaydılar. Demokratlar da çok eşlilik konusunun kölelik üzerinde varılan uzlaşı ortamını sabote etme riskini görüyorlardı. Demokratlar için Mormonların üzerine gitmek hem çok eşlilik gündemini halk egemenliği konusundan uzaklaştırmak hem de kölelik konusunda süregiden tartışmaları gündemden düşürmek anlamına geliyordu.

Teokrasi

Başta 1857 yılı Mart ayında göreve gelen ABD Başkanı James Buchanan olmak üzere çok sayıda siyasetçi Utah bölgesinde Brigham Young egemenliğinde bir tür yarı teokratik yapı kurulmasından son derece rahatsızdı. Bölgedeki Mormon ağırlığı nedeniyle neredeyse Mormon Kilise hiyerarşisinde önde gelen tüm kadrolar, hem idari yönetimde hem de yargıda önemli konumlar işgal etmekteydi. Göreve gelen yetkililer halk oyuyla seçildiği için kağıt üzerinde her şey halk egemenliğine uygun görünüyordu. Ancak Mormonlar toplumsal hayatta ortaya çıkan sorunları kilise içi mekanizmalarla konu yasal idareye ulaşmadan çözdükleri için Buchanan bu durumu bir tür adaleti engelleme olarak değerlendiriyordu. Ayrıca Mormonlar arasında var olan hiyerarşinin cumhuriyetçilik prensiplerine karşı olduğu savunuluyordu. Brigham Young ile anlaşmazlığa düşerek kendi liderliğini ilan eden James Strang'in peygamberlik iddiasının ötesinde kendisini kral olarak görmesi ve müritleriyle beraber Michigan Gölü'ndeki Beaver Adası'na yerleşmesi bu korkuları besleyen bir etken oldu. Ayrıca Mormonların Danite adı verilen yasadışı milis kuvvetini de 1838 yılından sonra iddia edildiği gibi lağvetmediği ve el altından örgütlemeye devam ettiği söylentileri de yayılmaktaydı. Bütün bu etkenler Mormonların Utah bölgesinde baskıcı bir dini idare şekli kurduğu yönündeki iddiaların güçlenerek dile getirilmesine yol açıyordu.

Atanan görevlilerin durumu

Toplumsal hayat bu çelişkiler üzerinde devam ederken Beyaz Saray tarafından bölgeye atanan Mormon olmayan devlet görevlileriyle Mormon yetkililer arasında da bazen gerilimlere yol açmaktaydı. Mormonlar ABD'ye bağlı olsalar da kuruluşlarından bu yana en doğudan en batıya göçmek zorunda olmuş olmak nedeniyle öfkeliydiler. Çoğu Mormon Brigham Young'ın şu tespitine katılmaktaydı:

“	Birleşik Devletler hükümetini ve anayasasını seviyorum ancak hükümeti idare eden lanet olası alçakları sevmiyorum.	„
—Brigham Young

Utah bölgesine atanmış olan yetkililerle Mormonlar arasında sorun yaşanmasına neden olan başlıklar arasında Amerikan yerlileriyle ilişkiler, Anayasanın uygulanması ve mahkemelerin işleyişi geliyordu. 1851 yılından itibaren Mormonlarla uyum sorunu yaşayan atanan devlet görevlileri çareyi bölgeden kaçmakta bulmuş ve bu kişilerin anlatımları ABD'ye karşı açık bir ayaklanma içinde bulundukları yansımasına yol açmıştır. Çok çeşitli mecralarda benzer baskılara maruz kalan ABD Başkanı Buchanan göreve gelir gelmez konuyla ilgili adım atmaya karar vermiştir. Buchanan öncelikle Young'ın yerine atayacak bir vali arayışına girmiş ve çok sayıda adaydan olumsuz yanıt almasının ardından Alfred Cumming isminde karar kılmıştır. Ayrıca Başkan bölgeye 2500 kişilik bir askerî birlik göndererek yeni valinin göreve başlamasından önce durumu kontrol etmeyi planlar.

Savaş

Temmuz-Kasım 1857: Pat durumu

Utah Seferine dair hareketlilik Mayıs ayında başlasa da Kansas'daki Fort Leavenworth Askeri Üssünden birliklerin hareket etmesi 18 Temmuz 1857'yi bulur. Birliklerin komutanı Albay Albert Sidney Johnston'dır. Askerî harekât için Temmuz ayı oldukça geç bir tarihtir. Kansas'tan çıkacak birliklerin Rocky Dağlarını aşması için hazırlık yapılması gerekmektedir, aynı zamanda askerî birliklerin olası bir direniş karşısında nasıl davranacağına dair bir belirsizlik de hakimdir. Bu gelişmeler yaşanırken Utah'da da bir bekleme hali oluşmuştu, Brigham Young olası bir müdahale ihtimaline karşı bilgi almaya çalışmaktaydı. Temmuz ayının sonlarına doğru posta işlerinde çalışan Mormonlardan Porter Rockwell ve Abraham Smoot ordunun harekete geçtiğini öğrenip derhal Salt Lake City'ye dönerek Young'ı haberdar ederler. Young 24 Temmuz günü Pioneer Day kutlamaları için toplanan Mormonlara ordunun kendilerine müdahale etmek için yola çıktığını bildirir. Tarihlerinde pek çok kez katliama uğramış olan Mormonlar en kötü ihtimale karşı hazırlık yapmaya girişirler. Young yakıp yakma taktiği benimseyeceklerini, herkesin evlerini ve çiftliklerini terk etmeye hazır olmasını ister. Carson Valley ve San Bernardo gibi çevre bölgelerdeki Mormonlar Utah'a çağrılır ve birlikte hareket etmeleri salık verilir.

Young bu sırada bölgedeki yerlilerle de ittifak kurma üzerine strateji belirler. 30 Ağustos günü yerli kabile şefleriyle görüşen Young, bölgedeki büyükbaş hayvanları yerlilerin alabileceğini söyleyerek taviz vererek yerlileri kendi safına çekmeye çalışır. Öte yandan Young Nauvoo Lejyonu adı verilen gizli milis örgütünü yeniden faaliyete sokar. Lejyonun gerilla taktikleri kullanarak ordu birliklerini geciktirmesi,yıldıracak şekilde iaşe hatlarına zarar vermes bekleniyordu. Ağustos ortalarında milis Albayı Robert Burton komutasında keşif birlikleri Salt Lake City'nin doğu bölgelerinde faaliyete geçer.

ABD Ordusunda Levazım Yüzbaşısı Stewart Van Vliet beraberinde küçük bir silahlı grupla doğrudan Salt Lake City'ye doğru yola çıkar. Aldığı emir Young'a gelmekte olan ordu birliklerinin iaşesinin sağlanması için hazırlıklarda bulunması ve askerlere kalacak yer ayarlanmasının sağlanmasıydı. 8 Eylül günü kente ulaşan Van Vliet doğrudan Young ile görüşür. Young'ın yerine başka bir vali atanacağını söyleyince Young, sonlarının Josep Smith gibi olacağını söyler. Ayrıca kentte yaptığı incelemelerde tüm Mormonların savunma hazırlıkları yaptığını görür, ordunun amacının barışçıl olduğuna Mormon liderlerini ikna edemez. 14 Eylül günü dönüş yoluna çıkan Van Vliet, komutanına Mormonların doğrudan askerlere saldırmayacağını ancak ordunun ilerleyişini engellemek için çeşitli yollara başvuracaklarını düşündüğünü söyler.

Young, Van Vliet kentten ayrıldıktan hemen sonra 15 Eylül günü kentte sıkıyönetim ilan eder. Kendisi mevcut vali olduğu için yasal şekilde yayınlanan kararnamede bölgeye her türlü silahlı kuvvetin girmesi yasaklanır. Ayrıca bölgedeki tüm nüfusun olası bir işgal girişimine karşı tetikte olması ve her türlü şekilde bu girişimi boşa düşürecek şekilde hareket etmesi istenmekteydi. Sıkıyönetim ilan edilen bölgeye tüm giriş-çıkışlar izne tabi tutulacaktı.

Eylül sonlarına doğru Nauvoo Lejyonuna bağlı milisler Wyoming eyaleti sınırlarındaki South Pass dolaylarında ordu birlikleriyle temas eder. Milisler derhal ordu birliklerine bağlı hayvanların yem sorunu çekmesi için çayırları yakar ve olası konaklama yeri olan Fort Bridger'ı kullanılmaz hale getirir. Ordunun gerisindeki iaşe karavanları yakılırken bazı büyükbaş hayvanlar da doğaya salıverilir. Albay Alexander komutasındaki yaklaşık 100 kişilik Mormon gerilla süvari milis birliği orduya sürekli rahatsızlık verir. Orduyla beraber hareket etmekte olan yeni vali Alfred Cumming, yaptığı açıklamada Utah halkına ültimatom vererek isyan halinde olduklarını belirtir. Camp Scott'da kurulan mahkeme ise Brigham Young başta olmak üzere Mormon liderlerden çoğunu vatana ihanetle suçlar. Ordu bölgede daha çok ilerlemeden askerî harekât için baharı beklemek üzere bulunduğu yere mevzilenir.

Aralık 1857-Mart 1858: Kış arası

Kış mevsiminin araya girmesiyle beraber barış görüşmeleri için olanaklar ortaya çıkar. Ağustos ayında Brigham Young daha önce de kendilerine yardımcı olmuş Pennsylvania'dan Yarbay Thomas Kane ile irtibata geçerek yardımını ister. Kane, Mormonların batıya geçişine yardımcı olmuştu. Aralık ayına girildiğinde Kane, Başkan Buchanan ile temasa geçerek sorunun barışçıl çözümü için aracı olabileceğini belirtir. Daha önce Mormonlara karşı sert çıkmış olan Buchanan ise Mormonlara karşı alınacak askerî bir zaferin ağır siyasal sonuçları olmasından çekinir. Dolayısıyla el altından Kane'e onay vererek Mormonlarla görüşmesini ister. Kane derhal yola çıkarak binlerce km mesafe giderek güneyden Salt Lake City'ye Şubat 1858'de ulaşır. Kane ile Young arasındaki görüşmelerin detayı belirsizdir ancak Kane, merkezî otoriteye boyun eğmesi için Young'ı ikna etmiştir. Kane bunun üzerine Mart ayında Fort Bridger'de kışlayan ordu kampına ulaşır. Burada yeni vali Cumming'i silahsız olarak kente gitmeye ikna eder. Kente beraber geçen heyet Young tarafından iyi karşılanır ve Nisan ayında yeni vali olarak göreve başlar. Cumming bu tarihten sonra Mormonlara karşı askerî çözüme karşı çıkmıştır. Kane ise Başkan Buchanan'a bilgi vermek için Washington'a doğru yola çıkar.

Nisan-Temmuz 1858: Çözüme doğru

Thomas Kane'in başarılı barış görüşmelerine rağmen bölgede gerilim azalmamış ve baharla beraber sürmüştür. Brigham Young vali olarak Cumming'i tanımayı kabul ediyor ancak ordu birliklerinin kente girmesine izin vermesinin ardından olabilecek olanlardan endişelenmekteydi. Baharın gelmesiyle beraber batıdan 3 bin ilave asker bölgeye doğru yola çıkmıştı. Utah'da Nauvoo Lejyonuna ilave 1000 gönüllü alınmış ve ordu güzergâhındaki stratejik bölgelere yerleştirilmişti. Baharın gelmesiyle beraber Young strateji değiştirerek güneye ilerleme ve arkada bırakılan tüm toprakların ordu birlikleri tarafından kullanılmasını engellemek için kullanılmayacak hale getirilmesine karar verir. Young önceleri kuzeydeki Vancouver Adası'na gitmeyi planlasa da kuzeye ilerleme olanakları Şoşoniler tarafından kapatılmış durumdadır. Sonrasında güneye ilerleme planları ciddi ciddi masaya yatırılır.

Başkentte ise Başkan Buchanan krizin hızlı ve barışçıl bir şekilde çözülmesi için baskı altındaydı. Muhalif vekiller, demokrasiyle karşı bir askerî harekâta girişilmesi halinde, Mormonlar safında çatışmaya girmek üzere gönüllü toplayacaklarını açıktan dile getirirler. Başkan Nisan ayında bölgeye ili barış temsilcisi göndermek durumunda kalır. Haziran ayında Utah'a ulaşan Benjamin McCulloch ve Lazarus Powell, Mormonların merkezî otoriteye boyun eğmeleri durumunda genel af ilan edileceğini bildirirler. Ayrıca Mormonlar bölgedeki ordu birliklerinin kente girmesine izin vereceklerdir. Ordu birlikleri yeni valinin olağan çalışma rutinine girdiğinde bölgeden ayrılacaktır. Bu görüşmeler devam ederken Başkan Buchanan, kamuoyuna sert mesajlar veriyor, Utah'ın açıkça isyan halinde olduğunu söylüyordu. Sonuçta Young kendisine önerilen barış çözümünü kabul eder ancak Utah'ın asla isyan etmediğini belirtir. Temmuz ayında kriz ortamında kente gelen Mormonlar evlerine döner. 1861 yılında Amerikan İç Savaşı patlak verince ordu birlikleri bölgeyi terk eder.

Sonuçlar

Başkent çevrelerinde Mormonların dini inançları ve yaptıkları uygulamalar ağır şekilde eleştirilse de topraklarını korumak için girdikleri cesur çabalar da takdir edilir. Yeni vali Cumming göreve başladığında Utah Savaşı Başkan Buchanan için bir baş ağrısı olmuştur. Başkan, görevden alma kararını yasal yollardan bildirmediği, ayaklanma iddialarını teyit etmeden bölgeye kapsamlı bir ordu birliği gönderdiği, askerî harekâta kışın kalkıştığı ve orduyu iaşesiz bıraktığı için eleştirilir. Savaş ortamından ve işgale karşı alınan önlemlerden dolayı Utah halkı kısa sürede oldukça büyük kayba uğrar. Çiftliklerin hayvanları göç ihtimaline karşı elden çıkartılmış, tarlalar ordu birliklerine kalmaması için yakılmış durumdadır. Utah halkı normal yaşam koşullarına kısa sürede ulaşamamış ve bu süreçte yoğun yoksulluk çekilmiştir. Öte yandan kente giren ordu birlikleriyle Mormonlar arasındaki günlük temaslar hep gergin olmuştur. Mormonlar Utah'da siyasal iktidarı kaybetse de çok eşlilik ve bu konuya dair gerginlik de devam etmiştir.

Galeri

• 
  Mormon lider Brigham Young
• 
  ABD Başkanı James Buchanan
• 
  Utah'a gönderilen birliğin komutanı Albay Johnston
• 
  Arabuluculuk yapan Yarbay Kane