Yenisey
Yenisey Nehri (Eski Türk dili: (𐰚𐰢) Kem,Tuvaca: Улуг-Хем, Uluğ-Hem; Hakasça: Ким суг, Kim sug, Rusça: Енисе́й, Yeniséy; Moğolca: Енисей мөрөн, Yenisey mörön; Kırgızca: Энесай, (Ene-say - Ana Nehir), Buryatça: Горлог мүрэн, Gorlog müren)[1] Arktik Okyanusu'na boşalan en büyük nehir sistemidir. Angara (Ангара) ve Selenga kolları ile birlikte dünyanın en uzun beşinci akarsuyu olma özelliğini taşır.
| Yenisey Nehri | |
|---|---|
 Nehrin Tuva Cumhuriyeti'nin Kızıl şehri civarında bulunan Piy-Hem ve Kaa-Hem kolları
| |
| Konum | |
| Ülke(ler) | Arktik Okyanusu, |
| Genel bilgiler | |
| Kaynak | Moğolistan |
| Uzunluk | 5,539 km |
| Havza alanı | 2.580.000 km² |
| Debi | 19,600 m³/s |
Coğrafya
değiştirMoğolistan'ın dağlarından doğarak Sibirya'nın çok büyük bir alanını sulayıp Kuzey Buz Denizi tarafındaki Kara Denizi'ne sularını boşaltır.
Kolları
değiştirYenisey akarsuyunun en önemli kolları solda Kemçik, Kantegir, Abakan, Kem, Kas, Sım, Dubçes, Yeloguy, Turuhan, Küçük Heta, Ulu Heta, Graznuha (Yenisey kolu); sağda Us (Yenisey kolu), Kebej, Tuba, Sıda, Sisim, Mana, Kan, Angara, Ulu Pit, Taşlık Tungus (Dulgu Katennğa), Bahta, Aşağı Tunguz, Küreyka, Hantayka, Dudinka'dır.
Yenisey akarsuyunun en önemli iki kolu Angara ve Aşağı Tungus akarsularıdır. Yenisey akarsuyuna 500 kadar akarsu katılmakta olup toplam uzunluk 300.000 kilometreden fazladır.
Etimoloji
değiştirYenisey kelimesinin Türki veya Tunguz dilleri kökenli olduğu düşünülmektedir. Bir teori Yenisey kelimesinin Eski Kırgız Türkçesinde bulunan "ene-say" kelimesinden türediğini ve "ene" kısmının ana, esas veya temel manasına gelirken "say" ekinin de nehir yatağı, vadi manalarına geldiğini savunmaktadır. Bir başka teori ise nehrin isminin Tunguz dil ailesine ait Evenki dilinde bulunan ve "büyük su" manasına gelen "Ionəssi" kökünden türetilmiş olabileceğini savunur. Tuvalar da akarsuya benzer biçimde "büyük akarsu" anlamına gelen Ulug-hem demektedirler. Nehir Türkler açısından tarihî önem de teşkil eder, birçok Türk ve Moğol devleti bu nehrin kenarlarında kurulmuştur. Türk soylu Tuva Cumhuriyetinin başkenti Kızıl şehri Yenisey akarsuyu kenarında kuruludur.
Literatürde geçtiği yerler
değiştirOrhun Yazıtları'ndan Bilge Kağan Yazıtı'nda Yenisey akarsuyu veya onun kollarından birinin adı Kem (𐰚𐰢) akarsuyu olarak geçmektedir. Türk Dünyasının en ünlü yazarı Cengiz Aytmatov'un eserlerinde Yenisey sıkça geçer. Beyaz Gemi adlı romanında bilhassa Yenisey dolayındaki Eski Türk kabilelerinden bahseder.[2]
Ulaşım
değiştirYenisey akarsuyu üzerinde gemiler yolcu taşımaktadırlar. Tuva Cumhuriyeti'nde başkent Kızıl şehrinden tabiat turizmi için Toju'ya Yenisey akarsuyu üzerinden gemilerle gidilmektedir.
Çevresel kirlenmeler
değiştir1950'lerde Krasnoyarsk-26'da madencilik ve kimya fabrikasının inşa edildikten sonra, silah sınıfı plütonyum (plütonyum-239) üretmek için iki doğrudan akışlı nükleer reaktör devreye alındı. Reaktörler doğrudan akışlı soğutmaya sahipti, yani reaktörün su alımı ve soğutulmasından sonra, arıtma yapılmayan su Yenisey'e geri boşaltıldı ve bu da Yenisey'in radyasyon kirlenmesine yol açtı.[3]
Ayrıca bakınız
değiştirYenisey havzası foto-galeri
değiştir-
Uydudan Yenisey akarsuyu Ob akarsuyu ile birlikte, Kuzey Buz Denizi'ndeki Kara deniz'e dökülürken -
Yenisey'in büyük kolları Piy-Hem ve Kaa-Hem akarsularının birleşişi -
Sayan-Şüşen barajı tarafında biyosferik park -
Krasnoyarsk'ta bulunan ve nehirden geçen Vinogradovsky köprüsü -
Yenisey havzası -
Minusinsk ve Abakan arası Brat köprüsü -
Asya'nın Ortası yeni obeliski, Tuva
Dipnotlar
değiştir- ^ A.Ochir. "History of the Mongol Oirats" 1993
- ^ Aytmatov'un eserlerinde Yenisey ırmağı http://www.mescere.net/kitaplik/1/BGe_4.htm 23 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Yenisey'de çevre kirlenmesi". 23 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Dış bağlantılar
değiştir
- Yenisey akarsuyu havzası harita ve bilgileri
- Bratsk Barajı ve Angara akarsuyu fotoğrafları 4 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Sayano-Shushenskaya Barajı
- Krasnoyarsk Barajı28 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Yenisey Doğa Fotoğrafları (Krasnoyarsk bölgesi)
