Zaza milliyetçiliği

Zaza milliyetçiliği veya Zazacılık, Zazaların; Kürtler ve Türklerden ayrı millet olduğunu savunan, Zaza kültürel kimliğini ve birliğini destekleyen bir siyasi milliyetçilik biçimidir. KONDA Araştırma ve Danışmanlık'ın 2019 yılında gerçekleştirdiği ulusal araştırmaya göre Zazalar Türkler, Kürtler ve Araplardan sonra Türkiye'deki dördüncü en büyük etnik kimliği oluşturmaktadır. Zazaların da dahil olduğu bir araştırmada Zazaların büyük çoğunluğunun kendilerini ve dillerini Kürtçeden ayrı olarak Zaza ve Zazaca olarak tanımladıkları tespit edilmiştir.

Tarihçe

Ebubekir Pamukçu Zaza dergilerini tanıtıyor. (1987)

Avrupa’ya göç ve Türkiye’deki iletişim imkanlarının gelişmesi Zazaların kendileri hakkındaki kaynaklara ve bilimsel eserlere ulaşmasını sağlamış, akabinde önce Avrupa’daki Zazalar arasında daha sonra da Türkiye’deki Zazalar arasında Zaza kimliği güçlenmeye başlamıştır. Göçler sonrası Avrupa'daki Zaza diasporası 1980'lerde kültürel ve edebi canlanma yaşamıştır. Bu noktada Kürt milliyetçilerinin Avrupa'da Zaza dilinde yayınlar yapılmasını engellemeye çalışmaları, bu konuda sert baskılar yapmaları ve Zazacanın yazı dili olmasına karşı çıkmaları Zaza milliyetçiliğini geliştirmiştir. Bir diğer önemli faktör olarak Avrupa'daki Zazalar, ana dilleri Zazacaya daha fazla hakim olmuş ve bu durum Zaza milliyetçiliğinin gelişmesine uygun ortam hazırlamıştır. Aynı zamanda Zazalar üzerine yapılan bilimsel çalışmaların Zazaların ayrı bir halk ve Zazacanın ayrı bir dil olduğunu ispat etmeleri, Mackenzie, Minorsky, Karl Hadank gibi akademisyenlerin Zazacanın Kürtçenin bir lehçesi olmadığını kesin olarak ispat etmeleri de Zaza kimliğinin gelişmesinin bir diğer belirleyicisi olmuştur. Nitekim 1932 yılında Zazacanın ilk kapsamlı bilimsel gramerini yazıp Zaza dilinin bilimsel yerini tespit eden Hadank da çalışmalarının Kürt dil bilimci Celadet Bedir Han tarafından engellenmek istediğini ve Zazacaya gösterdiği yüksek ilginin Bedir Han tarafından hoş karşılanmadığını ifade etmiştir.

Kürt milliyetçilerinin sert baskılarına rağmen Avrupa'daki Zaza yazarlar Zaza dilinde yayınlar çıkarmayı başarmıştır. Bu dönemde Zaza yazar Ebubekir Pamukçu'nun Avrupa'da çıkardığı Ayre (1985), Piya (1988) gibi tamamen Zazaca olan dergilerin yayınlanması Zaza kimliğinin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Pamukçu Zazalar'ın kimlikleri uzun zamandan beri hem devlet hem de Kürtler tarafından reddedilen ayrı bir halk olduğunu belirtmiştir. 1992 yılında çıkmaya başlayan bir diğer dergi Ware derginin önsözünde "Ware, bir Zaza dili ve edebiyatı dergisidir. Yayınını Zazacanın yanı sıra, Almanca ve Türkçe yapacaktır. Ayrıca Zazaca ve Zazalar üzerine derlediğimiz uluslararası tarihçi, gezginci ve dilbilimcilerin çalışmalarını, önce olduğu dilde, sonra da Zazaca’ya veya Türkçeye aktararak yayınlayacağız." ifadesine yer verilmiştir.

Türkiye'de ise azınlık halklar üzerinde hissedilen asimile etmeye yönelik politikalar terk edilmesi ve iletişim imkanlarının gelişmesi Zazaların kendileri hakkındaki kaynaklara ve bilimsel eserlere ulaşması Zaza milliyetçiliğinin gelişmesini sağlamıştır. Zaza Dil ve Kültür derneklerinin yaygınlaşmış, Zaza Dernekleri Federasyonu kurulmuş ve Demokrasi Zamanı Partisinin (DEZA-PAR) kurulmasıyla Zaza kimliğine daha çok sahiplenilmeye başlanmıştır. 2013 yılında Bingöl Üniversitesi ve Munzur Üniversitesi bünyesinde Zaza Dili ve Edebiyatı kürsüleri kurulmuştur. Zaza Dili ve Edebiyatı bölümlerinde, Zazaların dil ve kimliği üzerine çalışmalar yapılmaktadır. Bingöl Üniversitesi tarafından 2011 yılında düzenlenen I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu ve 2012 yılında düzenlenen II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu ile Zazaca alanındaki birçok konuya dikkat çekilmiş ve Zazaca konusundaki birçok husus gündeme getirilmiştir.

Buna karşın hem Zaza Dili ve Edebiyatı bölümlerinin kurulması hem de Zaza Dili ve Kültürüne yönelik etkinlikler Kürt milliyetçileri tarafından engellenmeye çalışılmış, Avrupa’da Zazalar tarafından organize edilen kültürel aktiviteler Kürt milliyetçisi gruplar tarafından fiili saldırılara maruz kalmış, Avrupa Birliğince İstanbul’da yapılan azınlık grupları toplantısında Zaza katılımcıların konuşmaları Kürt milliyetçisi gruplarca engellenmiş Zaza hareketi hedef gösterilmiş ve PKK Zazalara karşı eylemlerini yoğunlaştırmış, Zaza sivil ve politikacılara saldırılar başlatmıştır. Zaza işadamları ve siviller kaçırılmış ve öldürülmüş, Zaza bölgesindeki inşaat şantiyeleri yakılmış, isçiler kaçırılmış, önde gelen Zaza politikacılara yönelik infazlar gerçekleştirilmiştir.

Zaza faaliyetlerinin artmasının arkasında MİT'in olduğunu ve bunun "Kürt bilincinin gelişimini önlemek" için yapıldığını iddia eden Abdullah Öcalan'a karşın 1996'da Türkiye Demokrasi Federasyonu çıkardığı bir broşürde, PKK'nın Kürt milliyetçiliği yaptığını iddia etmiş ve Zazaların tamamının kendini Kürt olarak görmediğini belirtmiştir.

İdeoloji

Zazacanın üç ana lehçe grubu

  Kuzey Zazacası

  Merkezî Zazaca

  Güney Zazacası

Martin van Bruinessen'e göre, Ebubekir Pamukçu, Zaza milliyetçiliğinin öncüsüdür. Ebubekir Pamukçu, yayınladığı dergi ve kitaplarda, Dersim İsyanı ve Şeyh Said İsyanı'nın dini öğeler içermekle birlikte Zaza halk hareketi olduğunu, Zazaların Kürtçü ve Türkçü gibi ideolojiler için harcandığını, Alevi ve Sünni Zazalar arasındaki tarihsel çelişkilerin ve çatışmaların Zazaların kendi ulusal kimlik bilincine varmasının önündeki en büyük engel olduğunu, ulusal bilinç oluşmazsa Zazaların asimile olup tarihten silineceğini iddia etmiştir. Pamukçu'ya göre Zazalar, hem Türk hem de Kürtlerin varlığını inkâr ettiği ayrı bir halktır. Zazaların yaşadığı bölge için ilk defa Zazaistan coğrafi teriminin kullanılmasını önermiştir.

Zaza milliyetçileri, PKK'yı Zaza karşıtlığı ile suçlamaktadır. Bu kesime göre, hem devlet hem de PKK yüzünden Doğu'da Zaza yerleşim bölgeleri boşaltılmıştır. Bu kesim aynı zamanda Zazaların Türkiye devleti ile Kürt kesimler arasında asimile olmasından korkmaktadır.

Eleştiriler

Yakın zamana dek, Türkiye'de Zazaca konuşanların Türkiye, Irak, İran ve Suriye'ye yayılmış geniş Kürt etnik gruplarının bir parçası olduğu düşünülüyordu. Kendilerini Kürt olarak gören Zazalar, Zazaları Kürtlükten ayrı gören Zaza milliyetçiliğine karşı çıkıyor. Genel olarak Kürtler arasında Zaza milliyetçiliğinin Türk istihbarat servislerinin bir işi olduğu şeklinde popüler bir komplo teorisi vardır. Gerçekte de birçok Türk milliyetçisi, Zazaların Kürt olmadığı fikrini destekliyor. Bunun Kürtlerin asimilasyonunu hızlandıracağını ve PKK'ya olan desteği de zayıflatacağını düşünüyorlar.

Almanya'nın Köln şehrinde 13 Haziran 2009'da düzenlenen Dersim Festivalinde, Zaza kültürünü tanıtmak için Kemal Kılıçdaroğlu ve Cem Özdemir'in de davet edildiği bir etkinlik düzenlenmiştir. PKK bu etkinliğe karşı, Russelsheim'da alternatif bir etkinlik düzenlemiş ve Dersim Festivalinin boykot edilmesi çağrısında bulunmuştur.

Türkiye politikasına etkisi

Zaza milliyetçiliği, Türkiye politikalarında Zaza kültürü ve kimliğini korumaktan ziyade, genelde Zazaların Kürt olup olmadığı tartışması üzerinden gitmiştir.

Türkiye'de genel olarak, bilimsel araştırmalara zıt olarak Zazaca dili ve Zazalar, Kürt olarak gösterilmektedir. 2012 yılında RTÜK, Zazacanın sınıflandırmasını uluslararası tasniflere ve dil bilimcilere değil değil Kürt enstitüsüne sormuştur. Akabinde Zazaca dilini, lehçe olarak tanımlanmasına karar vermiştir. Günümüzde, TRT bünyesinde Zazaca yayınları için ayrı bir TV kanalı bulunmamaktadır, TRT Kurdi içinde saatlik yayınlarla yer verilmektedir. 2015 yılında Diyarbakır Zaza Derneği üyeleri, TRT'den sadece Zazaca yayın yapan televizyon kanalı kurmasını talep etti. Milli Eğitim Bakanlığında da Zazaca dili öğretmenlerini Kürtçe lehçesi olarak sunulmaktadır. YÖK bünyesinde ise Bingöl ve Munzur Üniversitelerinde 'Zaza Dili ve Edebiyatı' bölümleri bulunmaktadır.

Zazalar hakkında doktora tezi yazan Rasim Bozbuğa: "Osmanlı Devleti döneminde uygulanmış millet sisteminin Türkiye'de de sürdürüldüğünü belirtmiş, Osmanlı'da farklı etnik gruplar tek bir çatı altında olarak düşünüldüğünü örneğin; Osmanlı'da Makedon kimliği reddedilip Makedonları, Bulgar çatısı altına dahil etmiştir. Makedon milletinin oluşması Osmanlı devleti hakimiyetinden çıkması ile mümkün olabilmiştir. Aynı şekilde Zazalar ve dilleri üzerine ilişkin uygulamada bu millet sistemi alışkanlığın etkileri gözlenmektedir." demiştir.

Ali Tayyar Önder de, devletin politikasını şu şekilde belirtmektedir: "Zazaların, Kürtleştirilme politikalarında maalesef devleti temsil eden insanlardaki bilgisizlik sebebiyledir. Cumhuriyet tarihi ve daha öncesi Osmanlı Devleti döneminde de olduğu gibi kaymakam, asayiş güçleri, tahsildarlar genelde Zazalar ve dillerine Kürt muamelesi yapmıştır. Yöresel halk ise Zaza ve Kürt ayrımını bilmediğinden Kürt olan Kurmançlar gibi, Zazaları da Kürt olarak nitelemiştir. Bugün dahi devletin kendi televizyonunda Zazaca dili, bilimsel verilere zıt olarak Kürtçenin bir lehçesi olarak sınıflandırılmakta olup bu çok vahim bir yanlıştır." demiştir. Osmanlı döneminde Zazaların Kürtlerden ayrı değerlendiren belgeler, gazete yazıları, şair ve yazarların görüşleri de olmuştur.

Recep Tayyip Erdoğan, Zazalar ve Kürtleri ayrı ayrı ifade etmeyi tercih etmiştir. 2009 yılındaki Bingöl mitinginde 'Zaza diyarına hoş geldiniz' pankartı ile karşılanmış ve mitinglerde Türkiye'nin etnik unsurlarını sayarken zaman zaman Zazaları da buna dahil etmiştir. Selahattin Demirtaş ile ilgili bir konuşmasında da Selahattin Demirtaş'a "sen de Zazasın" diye seslenmiştir. Aynı zamannda Bingöl doğumlu Zaza kökenli Cevdet Yılmaz'ı cumhurbaşkanı yardımcısı olarak atamıştır.

Dönemin, CHP Tunceli milletvekili Hüseyin Aygün "Zazalar ırki olarak da Kürt değillerdir" demiştir.

İYİ Parti genel başkanı Meral Akşener partisinin Diyarbakır kongresinde "İyi Partiyi Kürtler, Türkler, Zazalar kurdu." demiştir.

Gelecek Partisi genel başkanı ve eski başbakan Ahmet Davutoğlu mitinglerinde Türkiye'nin etnik unsurlarını sayarken Zazaları buna dahil etmiştir. "...Nasıl Alpaslan'ın ordusunda Türk obaları, Kürt obaları, Zaza obaları, Anadolu'nun bütün obaları yan yana...", "...Çünkü Zaza, Türkmen, Kürt yiğitler de bizimle..." diyerek açıklamalarında Zazalardan ayrıca bahsetmiştir.

DEVA Partisi genel başkanı ve eski ekonomi bakanı Ali Babacan ve Yeniden Refah Partisi genel başkanı Fatih Erbakan da Zazaca ve Zazaları ayrı olarak ele almıştır. Babacan "Kürtçe şarkılarla Türkçe şarkılar, Zazaca şarkılar, Arapça şarkılar aynı sahnelerde aynı imkanlarla söylenecek." diyerek Türkiye'de konuşulan dilleri sayarken Zazacayı da dahil etmiştir. Benzer şekilde Erbakan da "...Türk'üyle, Kürt'üyle, Arap'ıyla, Çerkez'iyle, Zaza'sıyla 85 milyonu kucaklamak ve aziz milletimize hak ettiği hizmetleri sunmak için bu çalışmalarımızı gerçekleştiriyoruz..." demiştir.

Zazaların büyük çoğunluğunun kendilerini ve dillerini Kürtçeden ayrı olarak Zaza ve Zazaca olarak tanımlamaları ve Zazacanın bilimsel olarak Kürtçeden ayrı bir dil olarak kabul edilmesine rağmen HDP, Zazaları Kürt halkından saymış ve Zazacayı da Kürtçenin bir lehçesi olarak görmüştür. Kendisi de bir Sünni Zaza olan Selahattin Demirtaş, kendisini Kürt olarak tanımlamış ve Zazaca'yı Kürtçenin bir lehçesi olarak ifade etmiştir. HDP Siirt milletvekili Kadri Yıldırım 'Kurmanci 11, Zazaca 1 olmak üzere toplam 12 Kürtçe öğretmen atandığını' belirtirken Zazaca'yı da Kürtçe arasında saymıştır. 2013 yılında, BDP Tunceli Milletvekili Sebahat Tuncel de 'Zazalar da Kürt' demiştir. 25 ve 26. dönem HDP Batman milletvekilliği yapmış Altan Tan , kendisiyle yapılan söyleşide: "Bugün Kürtçe için konuştuğumuz konular, Kürt sorunu çözüldükten sonra Zazaca için konuşulacak." demiştir.

Hüda Par Genel Başkanı Zekeriya Yapıcıoğlu, 'Zazalar Kürt müdür değil midir' tartışmasını 'Müslümanlar arasına sokulan bir fitne' olarak yorumlamıştır.

Zazalar tarafından kurulan, Demokrasi Zamanı Partisi genel başkanı Dilaver Eren parti ile ilgili verdiği röportajda: "Geçmişte de Türkiye Cumhuriyeti Kürtleri dağlık Türkler olarak tanımlıyordu. Şimdi de Kürt arkadaşlar Zazacayı Kürtçenin bir lehçesi olarak görüyorlar. Zaza halkının varlığını önemsemediler. Önemseseydiler böyle bir siyasi harekete de gerek kalmazdı." demiştir.

Ayrıca bakınız

• Zazalar
• Zazana