Büyük Orta Doğu

Büyük Orta Doğu (İngilizce: Greater Middle East), 21'inci yüzyılın ilk on yılında, özellikle müslüman dünyasından İran, Türkiye, Afganistan ve Pakistan ile çeşitli ülkeleri kapsayan,^[1] Amerika Birleşik Devletleri'nde George W. Bush yönetimi tarafından ortaya atılan siyasi terimdir.^[2]

Bu politikanın hedefleri arasına zaman zaman Güney Kafkasya ve Orta Asya'daki çeşitli ülkeler de dâhil edilmektedir. Bazı konuşmalarda konuşmacılar, önemli oranda müslüman çoğunluğa sahip alanları işaret etmek amacıyla bu terimi kullanırlar fakat bu tür bir kullanım evrensel değildir.^[3] Proje ortaya atıldıktan sonra Amerika Birleşik Devletleri'nde başkanlık seçimi gündeme gelmiş ve bu süreçte BOP bir miktar gündemde arka plana itilmiştir.

Ancak George W. Bush’un bu seçimlerde ikinci defa ABD Başkanı seçilmesinin ardından, proje yeniden gündeme gelmiştir. Bazı kaynaklarda projenin hazırlanmasının nedeni olarak, ABD'de yapılan 11 Eylül saldırıları gösterilmektedir.^[4] Projenin hazırlanmasından önce dikkat çeken bir önemli nokta ise ABD ve CIA'ye stratejik arge hizmeti veren "RAND Corperation" adlı düşünce örgütünün 2004 yılında "“Sivil Demokratik İslam: Ortaklar, Kaynaklar ve Stratejiler" başlıklı bir raporun^[5] hazırlanarak Bush yönetimine sunulmuş olmasıdır. Raporda İslam dünyası kategorilere ayrılmış ve ABD'nin islamı kontrol altına alabilmesi için yapması gerekenler başlıklar halinde sıralanmıştır.

Ayrıca yine bu raporda Türkiye'nin İslam Dünyasındaki "demokratik islam" örneğine en yakın ülke olduğu, bu durumu laiklik anlayışına borçlu olması ile birlikte ülke halkının ABD'ye karşı Kemalizm ve milliyetçilik gibi akımlar nedeniyle olumlu bakmadıklarına yer verilmiştir. Geçmişte CIA için yakın ve Güney Asya bölgesi millî istihbarat şefliği yapmış olan Graham Fuller'de, raporu (kitabı) oluşturan RAND Corporation'da araştırmacı yazar konumundadır. Fuller yine bu dönemde Fethullah Gülen hareketinin desteklenmesi konusundaki görüşlerini açık bir şekilde paylaşmaktadır.^[4]

Arka plan

BOP ile ilgili olarak günümüze kadar herhangi bir resmî belge yayınlanmamıştır. Bush doğrudan proje ile ilgili olmasa da, yaptığı bazı konuşmalarda projenin kapsamı ile ilgili sözler sarf etmiştir. Bu sözlerden dikkat çekenler arasında Endonezya, Malezya, Bangladeş gibi müslüman halka sahip ülkelerin yanı sıra Gana ve Gambiya gibi ülkeler ile birlikte Arnavutluk ve Bosna Hersek gibi ülkelerin proje kapsamında yer almadıkları ancak isteklerine bağlı olarak projeye katılabilecekleri ifadeleri bulunmaktadır.

Proje kapsamında 23 ülkenin değerlendirmeye alındığı bilinmektedir. Bu ülkelerin pek çoğu ABD'nin etkisi altında bulundukları değerlendirilen ülkelerdir.^[4] Türkiye projeden bir süre sonra çıkarılmış ancak hemen ardından yine aynı projede "model ülke" konumuna getirilmiştir. "Ilımlı islam ülkesi" (model ülke) konumundan da memnun olmayan Türkiye, ABD'de yapılan bazı görüşmelerde özellikle büyük elçilik bazında bu sıkıntısını yinelemesinin ardından, projede bu defa Amerikalı yetkililer tarafından "demokratik ortak" olarak tanımlanmıştır.

ABD, BOP projesi kapsamında bir yandan bu nitelemeler ile uğraşırken, bir yandan da projenin mali yükünün fazlalığı konusunda araştırmalar yapmaya başlamış ve kendisine ortak arayışı çabalarına girişmiştir.^[6] Mali konuda ortaklığa ise yalnızca Türkiye, Afganistan, Irak, Yemen, Ürdün, Bahreyn ve Cezayir olumlu yanıt vermişlerdir. 8-10 Temmuz 2004 tarihinde ABD Başkanı George W.Bush'un başkanlığında Sea Island, Georgia'da düzenlenen G8 zirvesi sonrasında, BOP'un genel olarak benimsendiğine dair bildiri yayınlanmıştır.

"Gelecek Forumu" adı altında bir mekanizma ve bu mekanizma kapsamında Geniş Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkeleri için oluşturulacak "Demokrasi Yardım Diyaloğu"'nun eşbaşkanlığını, Türkiye, İtalya ve Yemen'in yürüteceğine dair karar alınmıştır.^[7] Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan'ın, toplantıya katıldığında bazı noktalara dikkat çekeceğine dair haberler medyada yayınlanmıştır.^[8] Projenin geleceği için bu dönemde çalışmalarını hızlandıran Amerika Birleşik Devletleri, BOP gündemini 28-29 Haziran 2004 tarihlerinde İstanbul'da yapılan NATO zirvesine taşımayı başarmıştır.

Bu zirvede terörle mücadele konusunda yalnızca şiddet kullanımının yeterli olmadığı, sosyal ve ekonomik yöntemlerin de terörle mücadelede kullanılması gerektiğine karar verilmiştir. Demokrasi Yardım Diyaloğu'nun ilk resmi etkinliği 25 Kasım 2004 tarihinde Türkiye, İtalya ve Fas'ın katılımı ile Roma'da yapılmıştır. 11 Aralık 2004 tarihinde ise bu defa Fas'ta "'Gelecek İçin Forum" adı altında bir toplantı daha yapılmıştır. Bu toplantıya katılım daha fazla oranda olmuştur.

BOP projesi kapsamında çalışmalarına devam eden ABD, 2004 yılı Ekim ayında projeye destek verdiğini açıklayan Pakistan'a uyguladığı askerî ambargoyu kaldırdı. 2004 yılı Eylül ayında ise Ürdün ve Tunus'ta birer "Orta Doğu Ortaklık Girişimi Ofisi" adlı ofis açtı.^[9] Ayrıca İran'a stratejik baskılar arttırılırken, Libya NATO tarafından başlatılan "Akdeniz Diyaloğu"'na katılmaya zorlandı. Suriye'ye karşı bazı ambargolar uygulanmaya başlandı ve Sudan üzerinde ABD baskıları yoğunlaştı.

İsimlendirme

İsmi konusunda; "Genişletilmiş Ortadoğu İnisiyatifi" ya da tam adıyla "Genişletilmiş Ortadoğu ve Kuzey Afrika Bölgesi ile Müşterek bir Gelecek ve İlerleme için Ortaklık" (İngilizce: Partnership for Progress and a Common Future with the Region of the Broader Middle East and North Africa)^[4]^[10] şeklinde adlandırmalar da mevcuttur. Büyük Orta Doğu için bazen "Yeni Orta Doğu",^[11] ya da "Büyük Orta Doğu Projesi" (BOP) gibi isimler kullanılabilir.^[12]^[13] Terim genişletilmiş şekilde, 2004 yılında G8 zirvesi için Orta Doğu ve Batı arasındaki fırsatların değiştirilmesi amacıyla Amerika Birleşik Devletleri yönetiminin hazırlık çalışmalarında yer almıştır.^[14]