Doğal uydu

Doğal uydu, en yaygın kullanımıyla, bir gezegenin, cüce gezegenin veya küçük bir Güneş Sistemi cisminin yörüngesinde dönen astronomik bir cisimdir.

Ay'ın Dünya'nın etrafında dönmesi (Derin Uzay İklim Gözlemevi tarafından gözlemlendi)

Güneş Sistemi'nde toplam 284 adet bilinen doğal uydu içeren altı gezegensel uydu sistemi bulunmaktadır. Astronomlar tarafından genellikle cüce gezegen olarak kabul edilen yedi nesnenin de doğal uyduları olduğu bilinmektedir. Bunlar; Plüton, Salacia, Haumea, Quaoar, Makemake, Gonggong ve Eris'tir. Ocak 2022 itibarıyla, doğal uydusu olduğu bilinen 447 küçük gezegen daha vardır.

Bir gezegen genellikle yörüngesindeki doğal uyduların en az 10.000 katı kütleye ve buna bağlı olarak çok daha büyük bir çapa sahiptir.^[1] Dünya-Ay sistemi, Güneş Sistemi'nde benzersiz bir istisnadır; 3.474 kilometre (2.158 mil) genişliğindeki Ay, Dünya'nın çapının 0,273 katı ve kütlesinin yaklaşık ¹⁄₈₀'i kadardır.^[2] Sonraki en büyük oranlar 0,055 ile Neptün-Triton sistemi, 0,044 ile Satürn-Titan sistemi, 0,038 ile Jüpiter-Ganymede sistemi ve 0,031 ile Uranüs-Titania sistemidir. Cüce gezegenler kategorisinde Charon, Plüton'un çapının 0,52'si ve kütlesinin %12,2'si ile en büyük orana sahiptir.

Kökeni ve yörünge sistemi

Gezegene nispeten yakın, eğik olmayan dairesel yörüngelerde dolanan doğal uyduların (düzenli uydular), genellikle birincil gezegeni oluşturan ön gezegen diskinin aynı çökme bölgesinden oluştuğu düşünülmektedir.^[3]^[4] Buna karşılık, düzensiz uyduların (genellikle uzak, eğimli, eksantrik ve/veya retrograd yörüngelerde dolanan) muhtemelen çarpışmalarla daha da parçalanmış asteroitler olduğu düşünülmektedir. Güneş Sistemi'nin büyük doğal uydularının çoğu düzenli yörüngelere sahipken, küçük doğal uyduların çoğu düzensiz yörüngelere sahiptir.^[5] Ay ve Plüton'un uyduları büyük cisimler arasında istisnadır, çünkü Güneş Sistemi tarihinin başlarında iki büyük protogezegensel cismin çarpışmasından kaynaklandıkları düşünülmektedir.^[6]^[7]

Merkezi cismin etrafındaki yörüngeye yerleştirilen malzemenin, yörüngede dönen bir veya daha fazla doğal uyduyu meydana getirmek üzere yeniden birleştiği tahmin edilmektedir. Gezegen büyüklüğündeki cisimlerin aksine, asteroit uydularının genellikle bu süreçle oluştuğu düşünülmektedir. Triton bir başka istisnadır; büyük çaplı ve ana cisme yakın, dairesel bir yörüngede olmasına rağmen, hareketi geriye doğrudur ve yakalanmış bir cüce gezegen olduğu düşünülmektedir.

Geçici uydular

Bir asteroidin güneş merkezli bir yörüngeden yakalanması her zaman kalıcı değildir. Simülasyonlara göre, geçici uydular yaygın bir olgu olmalıdır.^[8]^[9] Gözlemlenen tek örnekler 1991 VG, 2006 RH120, 2020 CD3'tür. 2006 RH120, 2006 ve 2007 yıllarında dokuz ay boyunca Dünya'nın geçici bir uydusu olmuştur.^[10]^[11]

Jeolojik aktivitesi

Güneş Sistemi'nde hidrostatik dengede olduğu bilinen yirmi doğal uydudan birkaçı bugün jeolojik olarak aktiftir. İo, Güneş Sistemi'ndeki volkanik olarak en aktif cisimdir; Europa, Enceladus, Titan ve Triton ise devam eden tektonik aktivite ve kriyovolkanizma kanıtları sergilemektedir. İlk üç durumda jeolojik aktivite, dev gezegen primerlerine yakın eksantrik yörüngelere sahip olmalarından kaynaklanan gelgit ısınmasından güç almaktadır. Dünya'nın Ay'ı, Ganymede, Tethys ve Miranda gibi diğer birçok doğal uydu, ilkel radyoizotoplarının bozunması, daha büyük geçmiş yörünge eksantriklikleri (bazı durumlarda geçmiş yörünge rezonansları nedeniyle) veya içlerinin farklılaşması veya donması gibi enerji kaynaklarından kaynaklanan geçmiş jeolojik aktivitenin kanıtlarını göstermektedir. Enceladus ve Triton'un her ikisi de gayzerlere benzeyen aktif özelliklere sahiptir, ancak Triton örneğinde enerjiyi güneş ısıtması sağlıyor gibi görünmektedir. Titan ve Triton'un önemli atmosferleri vardır; Titan ayrıca hidrokarbon göllerine sahiptir. Galilei uydularının dördünün de atmosferi vardır,^[12]^[13] ancak bunlar son derece incedir. En büyük doğal uydulardan dördünün, Europa, Ganymede, Callisto ve Titan'ın, yüzey altı sıvı su okyanuslarına sahip olduğu düşünülürken, daha küçük olan Enceladus'un da küresel bir yüzey altı sıvı su okyanusunu desteklediği düşünülmektedir.

Güneş sisteminde oluşumu

Ana gezegenleri ve cüce gezegenleriyle ölçeklendirilmiş en büyük uydular.

Gezegenler ve cüce gezegenlerin yanı sıra Güneş Sistemimizde doğal uydusu olduğu bilinen nesneler, asteroit kuşağında 76 (beşinin ikişer uydusu vardır), 4 Jüpiter truvalısı, 39 Dünya'ya yakın nesne (ikisinin ikişer uydusu vardır) ve 14 Mars geçicisidir. Ayrıca Neptün ötesi cisimlerin bilinen 84 doğal uydusu vardır. Satürn'ün halkaları içinde 150 kadar küçük cisim daha gözlemlenmiştir, ancak bunlardan sadece birkaçı yörüngelerini belirleyecek kadar uzun süre takip edilebilmiştir. Diğer yıldızların etrafındaki öte gezegenlerin de öte uyduları olması muhtemeldir ve bugüne kadar çok sayıda aday tespit edilmiş olsa da henüz hiçbiri doğrulanmamıştır.

İç gezegenlerden Merkür ve Venüs'ün doğal uyduları yoktur; Dünya'nın Ay olarak bilinen büyük bir doğal uydusu vardır; ve Mars'ın Phobos ve Deimos adında iki küçük doğal uydusu vardır. Dev gezegenler, boyutları Dünya'nın Ay'ı ile kıyaslanabilecek yarım düzine uydu da dahil olmak üzere geniş doğal uydu sistemlerine sahiptir. Bunlar; dört Galilei uydusu, Satürn'ün Titan'ı ve Neptün'ün Triton'u. Satürn'ün hidrostatik dengeye ulaşacak kadar büyük olan altı orta büyüklükte doğal uydusu, Uranüs'ün ise beş uydusu vardır. Bazı uyduların potansiyel olarak yaşam barındırabileceği öne sürülmektedir.^[14]

Çapı (km)	Gezegenlerin Uyduları						Cüce Gezegenlerin Uyduları				Diğer Cüce Gezegenlerin Uyduları	Uydu Olmayanlar (karşılaştırma için)
Çapı (km)	Dünya	Mars	Jüpiter	Satürn	Uranüs	Neptüne	Plüton	Makemake	Haumea	Eris	Diğer Cüce Gezegenlerin Uyduları	Uydu Olmayanlar (karşılaştırma için)
4,000-6,000			Ganymede Callisto	Titan								Merkür
3,000-4,000	Ay		Io Europa
2,000-3,000						Triton						Eris Plüton
1,000-2,000				Rhea Iapetus Dione Tethys	Titania Oberon Umbrie l Ariel		Charon					Makemake Haumea Gonggong Quaoar
500-1,000				Enceladus						Dysnomia		Sedna, Ceres, Salacia, Orcus, Pallas, Vesta, ve birçok Neptün ötesi cisim
250-500				Mimas Hyperion	Miranda	Proteus Nereid			Hiʻiaka		Orcus I Vanth Varda I Ilmarë Salacia I Actaea	10 Hygiea 704 Interamnia 87 Sylvia ve daha birçok
100-250			Amalthea Himalia Thebe	Phoebe Janus Epimetheus	Sycorax Puck Portia	Larissa Galatea Despina		S/2015 (136472) 1	Namaka		S/2005 (82075) 1 Sila–Nunam I Ceto I Phorcys Patroclus I Menoetius~21 daha Neptün ötesi cisim	3 Juno 15760 Albion 5 Astraea 42355 Typhon ve daha birçok
50-100			Elara Pasiphae	Prometheus Pandora	Caliban Juliet Belinda Cressida Rosalind Desdemona Bianca	Thalassa Halimede Neso Naiad					Quaoar I Weywot 90 Antiope I Typhon I Echidna Logos I Zoe 5 daha Neptün ötesi cisim	90 Antiope 58534 Logos 253 Mathilde ve daha birçok
25-50			Carme Metis Sinope Lysithea Ananke	Siarnaq Helene Albiorix Atlas Pan	Ophelia Cordelia Setebos Prospero Perdita Stephano	Sao Laomedeia Psamathe Hippocamp	Hydra Nix^[15]				Kalliope I Linus	1036 Ganymed 243 Ida ve daha birçok
10-25		Phobos Deimos	Leda Adrastea	Telesto Paaliaq Calypso Ymir Kiviuq Tarvos Ijiraq Erriapus	Mab Cupid Francisco Ferdinand Margaret Trinculo		Kerberos Styx				762 Pulcova I Sylvia I Romulus 624 Hektor I Skamandrios Eugenia I Petit-Prince 121 Hermione I 283 Emma I 1313 Berna I 107 Camilla I	433 Eros 1313 Berna ve birçok
< 10			63 uydu	56 uydu							Sylvia II Remus Ida I Dactylve daha birçok	birçok
Hidrostatik dengeye ulaşacak kadar büyük olan on dokuz cisim, tabloda kalın harflerle gösterilmiştir. Hidrostatik bir dengeye ulaştığından şüphelenilen ancak kanıtlanmamış küçük gezegenler ve uydular tabloda italik olarak gösterilmiştir.

Dönüşlerine göre

Gün sayısı	Dünya	Mars	Jüpiter	Satürn	Uranüs	Neptün	Plüton	Haumea	Eris	Orcus	Quaoar	Salacia	Varda	Huya
0		Phobos	Metis Adrastea Amathea Thebo	Pan Daphnis Atlas Promotheus Pandora Epimetheus Janus Aegaon Mimas	Cordelia Ophelia Bianca Cressida Desdemona Juliet Portia Rosalind Cupid Belinda Perdita Puck Mab	Naiad Thalassa Despina Galatea Larissa S/2004 N1
1		Deimos	İo	Methone Anthe Pallene Enceladus Tethys Telesto Calypso	Miranda	Proteus
2				S/2004 S6 Dione Helene S/2009 S1 S/2004 S3 S/2004 S4 Polydeuces	Ariel
3			Europa
4				Rhea	Umbriel
5
6						Triton	Charon
7			Ganymede
8					Titania									S/2012 (38628) 1
9
10										Vanth
11
12
13					Oberon							Actaea
14
15				Titan					Dysnomia
16			Callisto
17								Namaka
18
19
20							Styx
21				Hyperion
22											Weywot
23
24							Nix
25
26													İlmare
27	Ay
28
29
30
31
32							Kerberos
33
34
35
36
37
38							Hydra
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49								Hi'aka
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79				Lapetus
80'ler
90'lar
100'ler
110'lar
120'ler
130'lar			Themisto
140'lar
150'ler
160'lar
170'ler
180'ler
190'lar
200'ler
210'lar
220'ler
230'lar
240'lar			Leda
250'ler			Himalia Lysithea Elara
260'lar					Francisco
270'ler
280'ler			S/2000 J11
290'lar
300'ler
310'lar
320'ler
330'lar
340'lar
350'ler
360'lar						Nereid
370'ler
380'ler
390'lar
400'ler
410'lar
420'ler
430'lar
440'lar				Kiviuq
450'ler			Carpo	İjiraq
460'lar
470'ler
480'ler
490'lar
500'ler			S/2003 J3
510'lar
520'ler
530'lar			S/2003 J12
540'lar				Phoebe
550'ler			Euporie
560'lar
570'ler					Caliban
580'ler
590'lar			S/2003 J16
600'ler			S/2003 J18
610'lar			Ananke
620'ler			Orthosie Euanthe Thyone Mneme Harpalyke Praxidike Thelxione
630'lar			Helike Hermippe İocaste
640'lar
650'ler
660'lar			S/2003 J15
670'ler					Stephano
680'ler			S/2003 J9
690'lar			S/2003 J17	Paaliaq
700'ler			S/2003 J19 Carme Pasiphae
710'lar			Pasithee Eurydome
720'ler			Arche Chaldene Kale İsonoe Erinome S/2003 J4 Sinope
730'lar			Aitne Taygete Cylenne Megaclite	Skathi
740'lar			Kalyke Eukelade Sponde Hegemone
750'ler			S/2003 J5 S/2003 J23 Callirrhoe		Trinculo
760'lar			Kallichore S/2003 J10 Autonoe Aoede
770'ler				Albiorix
780'ler
790'lar				S/2007 S2
800'ler			Kore
810'lar
820'ler
830'lar				Bebhionn
840'lar				Erriapus
850'ler
860'lar				Skoll
870'ler			S/2011 J2
880'ler				Siarnaq
890'lar				Tarqeq
900'ler				Greip
910'lar				Hykorrin
920'ler
930'lar
940'lar			Herse	Jarnsaka Tarvos
950'ler				Mündilfari
960'lar			S/2010 J1
970'ler
980'ler			S/2003 J2 S/2011 J1	Belgelmr
990'lar
1000'ler				Narvi
1010'lar
1020'ler				Suttungr
1030'lar				Hati
1040'lar				S/2004 S12
1050'ler				Farbauti
1060'lar
1070'ler				Thymr
1080'ler
1090'lar
1100'ler				S/2007 S3
1110'lar				Aegir
1120'ler
1130'lar				Bestla
1140'lar
1150'ler				S/2004 S7
1160'lar
1170'ler
1180'ler				S/2006 S3
1190'lar
1200'ler
1210'lar				Fenrir
1220'ler
1230'lar				Surtur
1240'lar				Kari
1250'ler
1260'lar				Ymir
1270'ler
1280'ler					Sycorax
1290'lar
1300'ler				Loge
1310'lar
1320'ler				Fornjot
1330'lar
1340'lar
1350'ler
1360'lar
1370'ler
1380'ler
1390'lar
1400'ler
1401-1500
1501-1600
1601-1700					Margaret
1701-1800
1801-1900						Halimede
1901-2000					Prospero
2001-2100
2101-2200
2201-2300					Setebos
2301-2400
2401-2500
2501-2600
2601-2700
2701-2800
2801-2900					Ferdinand
2901-3000						Sao
3001-4000						Laomedeia
4001-5000
5001-6000
6001-7000
7001-8000
8001-9000
9001-10000						Psamathe Neso

Ayrıca Bakınız

Kaynakça

^ Canup, Robin M.; Ward, William R. (Haziran 2006). "A common mass scaling for satellite systems of gaseous planets". Nature (İngilizce). 441 (7095): 834-839. doi:10.1038/nature04860. ISSN 1476-4687. PMID 16778883. 21 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2024.
^ Glenday, Craig (2014). Guinness World Records 2014. Guinness World Records Limited. s. 186. ISBN 978-1-908843-15-9.
^ Canup, Robin M.; Ward, William R. (2008). Origin of Europa and the Galilean Satellites. University of Arizona Press. s. 59. ISBN 978-0-8165-2844-8.
^ D'Angelo, G.; Podolak, M. (2015). "Capture and Evolution of Planetesimals in Circumjovian Disks". The Astrophysical Journal. 806 (1): 29-. arXiv:1504.04364 $2. doi:10.1088/0004-637X/806/2/203.
^ Encyclopedia of the Solar System, page 366, Academic Press, 2007, Lucy-Ann Adams McFadden, Paul Robert Weissman, Torrence V. Johnson
^ Canup, RM; Asphaug, E (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412 (6848): 708-712. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633.
^ Stern, SA; Weaver, HA; Steffl, AJ; Mutchler, MJ; ve diğerleri. (2006). "A giant impact origin for Pluto's small natural satellites and satellite multiplicity in the Kuiper belt". Nature. 439 (7079): 946-49. doi:10.1038/nature04548. PMID 16495992.
^ Camille M. Carlisle (30 Aralık 2011). "Pseudo-moons Orbit Earth". Sky & Telescope.
^ Fedorets, Grigori; Granvik, Mikael; Jedicke, Robert (15 Mart 2017). "Orbit and size distributions for asteroids temporarily captured by the Earth-Moon system". Icarus. 285: 83-94. doi:10.1016/j.icarus.2016.12.022.
^ "2006 RH120 ( = 6R10DB9) (A second moon for the Earth?)". Great Shefford Observatory. 14 Eylül 2017. 6 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2017.
^ Roger W. Sinnott (17 Nisan 2007). "Earth's "Other Moon"". Sky & Telescope. 2 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2018.
^ "A moon with atmosphere | The Planetary Society". 24 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2019.
^ "Hubble Finds Thin Oxygen Atmosphere on Ganymede". Jet Propulsion Laboratory. NASA. 23 Ekim 1996. 4 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2017.
^ Woo, Marcus (27 Ocak 2015). "Why We're Looking for Alien Life on Moons, Not Just Planets". Wired. 27 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2015.
^ "How Big Is Pluto? New Horizons Settles Decades-Long Debate". NASA. 13 Temmuz 2015. 1 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2021.

[1] Canup, Robin M.; Ward, William R. (Haziran 2006). "A common mass scaling for satellite systems of gaseous planets". Nature (İngilizce). 441 (7095): 834-839. doi:10.1038/nature04860. ISSN 1476-4687. PMID 16778883. 21 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2024.

[2] Glenday, Craig (2014). Guinness World Records 2014. Guinness World Records Limited. s. 186. ISBN 978-1-908843-15-9.

[arxiv0812-3] Canup, Robin M.; Ward, William R. (2008). Origin of Europa and the Galilean Satellites. University of Arizona Press. s. 59. ISBN 978-0-8165-2844-8.

[dangelo_podolak_2015-4] D'Angelo, G.; Podolak, M. (2015). "Capture and Evolution of Planetesimals in Circumjovian Disks". The Astrophysical Journal. 806 (1): 29-. arXiv:1504.04364 $2. doi:10.1088/0004-637X/806/2/203.

[5] Encyclopedia of the Solar System, page 366, Academic Press, 2007, Lucy-Ann Adams McFadden, Paul Robert Weissman, Torrence V. Johnson

[6] Canup, RM; Asphaug, E (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412 (6848): 708-712. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633.

[7] Stern, SA; Weaver, HA; Steffl, AJ; Mutchler, MJ; ve diğerleri. (2006). "A giant impact origin for Pluto's small natural satellites and satellite multiplicity in the Kuiper belt". Nature. 439 (7079): 946-49. doi:10.1038/nature04548. PMID 16495992.

[Carlisle-8] Camille M. Carlisle (30 Aralık 2011). "Pseudo-moons Orbit Earth". Sky & Telescope.

[Fedorets-9] Fedorets, Grigori; Granvik, Mikael; Jedicke, Robert (15 Mart 2017). "Orbit and size distributions for asteroids temporarily captured by the Earth-Moon system". Icarus. 285: 83-94. doi:10.1016/j.icarus.2016.12.022.

[Shefford-10] "2006 RH120 ( = 6R10DB9) (A second moon for the Earth?)". Great Shefford Observatory. 14 Eylül 2017. 6 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2017.

[Sinott-11] Roger W. Sinnott (17 Nisan 2007). "Earth's "Other Moon"". Sky & Telescope. 2 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2018.

[12] "A moon with atmosphere | The Planetary Society". 24 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2019.

[JPLAtmosphere-13] "Hubble Finds Thin Oxygen Atmosphere on Ganymede". Jet Propulsion Laboratory. NASA. 23 Ekim 1996. 4 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2017.

[WRD-20150127-14] Woo, Marcus (27 Ocak 2015). "Why We're Looking for Alien Life on Moons, Not Just Planets". Wired. 27 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2015.

[15] "How Big Is Pluto? New Horizons Settles Decades-Long Debate". NASA. 13 Temmuz 2015. 1 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]