Vikipedi

Hey'etu Tahrîri'ş-Şâm

Suriye'de İslamcı paramiliter ve siyasi örgüt (2017–2025)

Hey'etu Tahrîri'ş-Şâm (Arapça: هيئة تحرير الشام) veya Şam Kurtuluş Heyeti,[5] kısaca HTŞ, Suriye İç Savaşı'nda yer alan Sünni İslamcı siyasi ve paramiliter bir örgüttür.[6][7][8][9] Selefî cihatçı[10][11] bir temelde kurulan örgüt, 28 Ocak 2017'de Cebhe Fetih el-Şam (eski adı el-Nusra Cephesi), Ensaruddin Cephesi, Ceyşu's-Sünne, Liva El-Hak ve Nureddin Zengi Hareketi grupları arasında bir birleşmeyle kuruldu.[12] Birleşme süreci, Ahrar uş-Şam'ın ikinci emiri olan İslamcı militan komutan Ebu Cabir Şeyh'in girişimiyle gerçekleşti. Türkiye, 2018'de Tahrir el-Şam'ı (HTŞ) terör örgütü olarak tanımladı.[13][14] 29 Ocak 2025 tarihinde örgüt dağıtılmıştır.[1]

Hey'etu Tahrîri'ş-Şâm
هيئة تحرير الشام‎
Etkin28 Ocak 2017 - 29 Ocak 2025 (8 yıl, 1 gün)
Dağılması29 Ocak 2025[1]
ÜlkeSuriye
BağlılıkSuriye Kurtuluş Hükûmeti
TipiParamiliter
Büyüklük12.000–15.000 asker (2020)[2]
Öncül
RenkleriYeşil, beyaz, siyah
SavaşlarıSuriye İç Savaşı
Komutanlar
KomutanAhmed eş-Şara (Ekim 2017'den Ocak 2025'e kadar grubun lideri)[3][4]

Yeni kurulan örgütü “kutsanmış devrimin hayatında yeni bir aşama” olarak ilan eden Ebu Cabir, Suriye muhalefetinin tüm gruplarını İslami liderlik altında birleşmeye ve Baas rejimi ile Hizbullah militanlarının Suriye topraklarından çıkarılması ve İslami bir hükûmetin kurulması olarak nitelendirdiği Suriye devriminin hedeflerine ulaşmak için “halk cihadı” başlatmaya çağırdı.[15] Açıklamanın ardından başka gruplar ve bireyler de katıldı. Birleştirilen grup, esas olarak Şam'ın Fethi Cephesi ve eski Ahrar uş-Şam liderleri tarafından yönetilse de Yüksek Komuta'da diğer gruplardan da temsilciler bulunmaktadır.[16] Temmuz 2017'de Nureddin Zengi Hareketi, 2018'de ise Ensaruddin Cephesi, Tahrir el-Şam'dan ayrıldı.[17]

HTŞ'nin kurumasının ardından destekçilerine yönelik bir dizi suikast gerçekleşti. Buna karşılık HTŞ, El-Kaide yanlılarına karşı başarılı bir operasyon başlatarak İdlib'deki gücünü pekiştirdi. O zamandan beri HTŞ, “Suriyelileştirme” programı izlemekte; kanun ve düzeni sağlamanın yanı sıra hizmet sağlayan ve insani yardım kuruluşlarıyla bağlantı kuran istikrarlı bir sivil yönetim kurmaya odaklanmaktadır.[12] Tahrir el Şam'ın stratejisi, Suriye'deki toprak kontrolünü genişletmeye, yönetim kurmaya ve halk desteğini harekete geçirmeye dayanmaktadır. 2017 yılında HTŞ, Astana görüşmeleri kapsamında sağlanan ateşkes kapsamında Türk birliklerinin Kuzeybatı Suriye'de devriye gezmesine izin verdi. HTŞ'nin politikaları, onu El-Kaide'nin Suriye kanadı Hurras El Din ile askeri olarak da çatışmaya soktu.[18] 2022 yılı itibarıyla HTŞ'nin 6.000-15.000 üyesi olduğu tahmin edilmektedir.

Hey'etu Tahrîri'ş-Şâm, İdlib vilayetindeki Suriye muhalefetinin alternatif hükûmeti olan Suriye Kurtuluş Hükûmeti'ne bağlılık göstermektedir.[19][20] Örgüt, resmî olarak Selefî ekolüne bağlı olsa da, dinî olarak bağlı olduğu Suriye Kurtuluş Hükûmeti'nin Yüksek Fetva Konseyi, Eş'arî ve tasavvuf geleneklerinden gelen ulemadan da oluşmaktadır. HTŞ, hukuk sisteminde ve eğitim müfredatında Şâfiî düşüncesini uygulamakta ve İslam hukukunda dört klasik Sünni mezhebinin önemini öğretmektedir.[21] HTŞ, 2021'den 2024'e kadar Suriye muhalefeti içindeki en güçlü askeri gruptu.[22]

Esad rejiminin devrilmesi

değiştir
Ayrıca bakınız: Esad rejiminin çöküşü
 
Esad rejiminin 11 günde devrilmesine yol açan muhaliflerin taarruzu

Kasım ayında HTŞ, Saldırganlığı Caydırma Operasyonu adını verdiği Kuzeybatı Halep taarruzunu başlatarak Halep vilayetinin batısındaki 11 kasaba ve köyü ele geçirdiğini ve taarruzdan dört gün sonra vilayetin merkezi Halep'i ele geçirdiğini bildirdi.[23][24] HTŞ 4 Aralık itibariyle Halep vilayeti ve İdlib vilayetinin büyük bölümünü ele geçirmiş ve Hama'ya doğru ilerlemeye başlamıştı.[24]

HTŞ'nin askeri kanadının komutanı Ebu Hasan el-Hamavi'ye göre saldırı, muhalif gruplar arasında bir yıl süren stratejik planlama ve koordinasyon sonucunda gerçekleşti.[25] Operasyon öncesinde HTŞ, özel bir insansız hava aracı birimi kurarak ve yerli silahlar üreterek askeri kabiliyetlerini geliştirmişti. Grup, yeni geliştirdiği “Şahin” kamikaze insansız hava aracını ilk kez saldırı sırasında rejim güçlerine karşı kullandı. HTŞ ayrıca Suriye'nin güneyinde birleşik bir operasyon odası kurulmasını kolaylaştırarak Şam'ı birden fazla cepheden kuşatmak için yaklaşık 25 muhalif grupla askeri eylemlerini birleştirdi.[25][26]

HTŞ savaşçıları komşu köylerde iki gün süren çatışmaların ardından 5 Aralık'ta Hama şehrini ele geçirmişti. Grup Hama'ya 40 kilometre uzaklıkta olan Humus'a ilerleyeceğini bildirdi.[27] Ertesi gün muhalif komutanlar ve muhalif medya, HTŞ güçlerinin Humus'ta ilerlemeye devam ettiğini ve şehrin 10 kilometre kuzeyine ulaştığını söyledi.[28]

7-8 Aralık'ta Şam, aralarında HTŞ, Güney Operasyonları Odası ve ABD destekli Devrimci Komando Ordusu'nun da bulunduğu muhalif güçlerin eline geçti ve Beşşar Esad Rusya'ya kaçtı.[29][30] HTŞ lideri ve Suriye'nin de facto lideri Ahmed eş-Şara, 30 Aralık'ta grubun 4-5 Ocak 2025'e kadar feshedileceğini açıklamış, ancak resmi fesih için ilan edilen bu son tarih 29 Ocak'taki nihai sürece kadar ertelenmiştir.[31][32] 29 Ocak 2025'te grup dağıtılmış ve grubun lideri Ahmed eş-Şara Suriye'nin devlet başkanı olarak duyurulmuştur.[33]

Terör örgütü olarak tanınması ve yaptırımlar

değiştir
Ülke Tarih Kaynak
  ABD 31 Mayıs 2018 [34]
  Kanada 23 Mayıs 2018 [35]
  Türkiye 31 Ağustos 2018 [13]
  Fas 7 Nisan 2022 [36]
  Birleşik Krallık Mayıs 2017 [37][38]
  Rusya 4 Haziran 2020 [39]
  Arjantin 14 Nisan 2014 [40]
  Yeni Zelanda 14 Nisan 2014 [41]
  Avustralya 9 Nisan 2022 [42]
  Kanada 7 Kasım 2013 [43]
  Japonya 14 Mayıs 2014 [44]
  Endonezya 21 Ekim 2024 [45]
  Birleşmiş Milletler [46]
  Avrupa Birliği Eylül 2020 [47]

HTŞ, Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa Birliği, Rusya, Birleşik Krallık, Kanada ve diğer bazı ülkeler tarafından terör örgütü olarak tanımlanmaktadır.[48] Şubat 2012'de faaliyetlerini askıya alan Suriye'deki ABD Büyükelçiliği, Mayıs 2017'de HTŞ'nin terör örgütü olarak kabul edildiğini teyit etti. ABD Dışişleri Bakanlığı sözcüsü ayrıca HTŞ'nin iç mekanizmalarının gözden geçirilerek “konunun dikkatle” analiz edildiğini belirtti.[49] Mayıs 2018'de ABD Dışişleri Bakanlığı, HTŞ'yi resmen “Yabancı Terör Örgütleri” (FTO) listesine ekledi.[34][50] ABD, Haziran 2023'te HTŞ lideri Ebu Muhammed el-Cevlani'nin 2016'da El-Kaide ile bağlarını kopardığını resmen teyit ederken, HTŞ'yi finanse ettiği bilinen kişilere de yaptırım uyguladı. Bunlar arasında HTŞ'nin Meclis-i Şura üyesi Ebu Ahmed Zakur da vardı.[51]

Ağustos 2018'de Türkiye, Tahrir el-Şam'ı terör örgütü olarak tanımladı.[14] Buna rağmen Türk ordusu, HTŞ ile stratejik işbirliğini sürdürdü ve onları El-Kaide ve IŞİD kalıntılarına karşı mücadelede müttefik olarak gördü. Tahrir el-Şam'ın amacı, İdlib'i Baas rejiminden kurtarmak ve yönetimi sağlamlaştırmak olduğu için, Türkiye'nin aracılık ettiği birçok ateşkes anlaşmasına taraf oldu. Mart 2020'deki ateşkes anlaşmasının ardından HTŞ, İdlib'deki bağımsız milisleri ve sertlik yanlısı cihatçı grupları ortadan kaldırmaya odaklandı. Birkaç hafta içinde tüm El-Kaide ağlarını dağıtmayı başardı ve nihayetinde diğer isyancı grupları bastırarak veya işbirliği yaparak İdlib'in tartışmasız kontrolünü ele geçirmeyi başardı.[52]

Tahrir el Şam öncülüğündeki Suriyeli muhaliflerin 2024'teki saldırıları sırasında Esad rejiminin düşmesinin ardından BBC News, İngiltere hükûmetinin HTŞ'yi terörist gruplar listesinden çıkarabileceğini bildirdi.[53] Financial Times'a konuşan Birleşmiş Milletler Suriye Özel Temsilcisi Geir Otto Pedersen de uluslararası güçlerin HTŞ'nin terör örgütü olarak tanımlanmasını kaldırmayı düşünmeleri gerektiğini söyledi.[54]

Kaynakça

değiştir
  1. ^ a b "Suriye'de yeni hükümet Anayasa'yı yürürlükten kaldırdı: Birçok resmi kurum feshedildi". halktv.com.tr. 29 Ocak 2025. 30 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2025. 
  2. ^ "Syria: Who's in control of Idlib?". BBC News (İngilizce). 18 Şubat 2020. 27 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  3. ^ Joscelyn, Thomas (10 Şubat 2017). "Hay'at Tahrir al Sham leader calls for 'unity' in Syrian insurgency". Long War Journal. 16 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2017. 
  4. ^ "Julani is a temporary leader of the "Liberation of the Sham" .. This is the fate of its former leader". HuffPost. 2 Ekim 2017. 2 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2017. 
  5. ^ BBC Monitoring (12 Şubat 2017). "Tahrir al-Sham: Al-Qaeda's latest incarnation in Syria". BBC News. 25 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2018. 
  6. ^ Y. Zelin, Aaron (2022). "2: The Development of Political Jihadism". The Age of Political Jihadism: A Study of Hayat Tahrir al-Sham. Washington, DC: The Washington Institute for Near East Policy. ss. 7-12. ISBN 979-8-9854474-4-6. 
  7. ^ Grant-Brook, William (2023). "Documenting life amidst the Syrian war: Hay'at Tahrir al-Sham's performance of statehood through identity documents". Citizenship Studies. 27 (7): 855, 856. doi:10.1080/13621025.2024.2321718 – Taylor & Francis Online vasıtasıyla. 
  8. ^ Drevon, Haenni; Jerome, Patrick (2021). How Global Jihad Relocalises and Where it Leads: The Case of HTS, the Former AQ Franchise in Syria. San Domenico di Fiesole (FI), Italy: European University Institute: European University Institute. ss. i, 8, 28-29. ISSN 1028-3625. 
  9. ^ Drevon, Jerome (2024). From Jihad to Politics: How Syrian Jihadis Embraced Politics. New York: Oxford University Press. ss. 2, 132. ISBN 9780197765166. LCCN 2024012918. 
  10. ^ Drevon, Haenni; Jerome, Patrick (2021). "Abstract". How Global Jihad Relocalises and Where it Leads: The Case of HTS, the Former AQ Franchise in Syria (PDF). San Domenico di Fiesole (FI), Italy: European University Institute. ss. v. ISSN 1028-3625. 29 Ocak 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2023. HTŞ'nin hakimiyetini kademeli bir açılım ve ana akımlaştırma politikası izlemiştir. Grup yerel topluluklara açılmak ve özellikle dini alanda tavizler vermek zorunda kalmıştır. HTŞ, Türkiye ile stratejik bir ortaklık geliştirerek uluslararası kabul görmeye çalışmakta ve Batılı ülkelerle diyalog kurmak istemektedir. Genel olarak HTŞ, eskiden Selefî cihatçı bir örgütken siyasal İslam'a yönelik yeni bir ana akım yaklaşıma dönüşmüştür. 
  11. ^ Grant-Brook, William (2023). "Documenting life amidst the Syrian war: Hay'at Tahrir al-Sham's performance of statehood through identity documents". Citizenship Studies. 27 (7): 855. doi:10.1080/13621025.2024.2321718 – Taylor & Francis Online vasıtasıyla. Yasal kimlik belgelerinin düzenlenmesi ve dağıtılması, grubun İdlib ve çevresindeki bölgeleri organize etme ve düzenleme çabalarının merkezinde yer alıyor. ... Bu aynı zamanda grubun ulusötesi cihattan muhafazakar, yerel kökleri olan İslamcı milliyetçi defakto hükümete geçişinin de bir örneği. 
  12. ^ a b Mona Alami (6 Aralık 2017). "Syria's Largest Militant Alliance Steps Further Away From Al-Qaeda". Syria Deply. 15 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2018. 
  13. ^ a b "Turkey designates Syria's Tahrir al-Sham as terrorist group". Reuters. 31 Ağustos 2018. 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2019 – uk.reuters.com vasıtasıyla. 
  14. ^ a b "Turkey designates Syria's Tahrir al-Sham as terrorist group". Reuters. 31 Ağustos 2018. 30 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2019 – www.reuters.com vasıtasıyla. 
  15. ^ Joscelyn, Thomas (10 Şubat 2017). "Hay'at Tahrir al Sham leader calls for 'unity' in Syrian insurgency". Long Wars Journal. 11 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  16. ^ "Syria Islamist factions, including former al Qaeda branch, join forces: statement". Reuters. 28 Ocak 2017. 28 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  17. ^ "New component split from 'Hay'at Tahrir al-Sham'". Syria Call. 9 Şubat 2018. 13 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2018. 
  18. ^ Tsurkov, Elizabeth (10 Kasım 2020). "Hayat Tahrir al-Sham (Syria)". ECFR. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  19. ^ "The Syrian General Conference Faces the Interim Government in Idlib". Enab Baladi. 18 Eylül 2017. 23 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2017. 
  20. ^ "Syria news". Shaam network- www.shaam.org. 9 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2020. 
  21. ^ Drevon, Haenni; Jerome, Patrick (2021). "II: The Political Deprogramming of the Radical Emirate". How Global Jihad Relocalises and Where it Leads: The Case of HTS, the Former AQ Franchise in Syria. San Domenico di Fiesole (FI), Italy: European University Institute: European University Institute. ss. 12-20. ISSN 1028-3625. 
  22. ^ "Hay'at Tahrir al-Sham". Stanford University. 22 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  23. ^ Al-Khalidi, Suleiman (27 Kasım 2024). "Syrian rebels launch attack against army in Aleppo province". Reuters. 28 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  24. ^ a b "HTS Takes Over Aleppo While Making Advances Towards Hama (Open access)". Syria Report (İngilizce). 5 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2024. 
  25. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; guardian-plot isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  26. ^ Editorial (13 Aralık 2024). "An interview with the military commander of Syria's new masters". The Economist. 13 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  27. ^ Al-Khalidi, Suleiman; Azhari, Timour (6 Aralık 2024). "Syrian rebels capture key city of Hama in fresh blow to Assad". Reuters. 5 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  28. ^ Tapper, Malaika Kanaaneh (6 Aralık 2024). "Syrian rebels threaten strategic city of Homs in latest gains". Financial Times. Erişim tarihi: 6 Aralık 2024. 
  29. ^ Gritten, David. "What just happened in Syria?". BBC. 8 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  30. ^ Tarasova, Darya (8 Aralık 2024). "Assad and his family arrive in Moscow and have been granted asylum, Russian state media reports". CNN. 8 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  31. ^ "Syria's interim leader announces the dissolution of Hayat Tahrir al-Sham". Aaj English TV (İngilizce). 30 Aralık 2024. 30 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2024. 
  32. ^ "Al-Sharaa: We will announce the dissolution of Hayat Tahrir al-Sham at the national dialogue conference". MTV Lebanon (İngilizce). 30 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2024. 
  33. ^ Duvar, Gazete (29 Ocak 2025). "Colani, geçiş döneminin cumhurbaşkanı ilan edildi". 4 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2025. 
  34. ^ a b "Amendments to the Terrorist Designations of al-Nusrah Front". U.S. Department of State. 31 Mayıs 2018. 12 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  35. ^ Government of Canada, Public Works and Government Services Canada (30 Mayıs 2018). "Canada Gazette, Part 2, Volume 152, Number 11: Regulations Amending the Regulations Establishing a List of Entities". gazette.gc.ca. 19 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2018. 
  36. ^ "Documents: voici la nouvelle liste des individus et des entités classés terroristes par le Maroc" [Documents: here is the new list of individuals and entities classified as terrorists by Morocco]. H24info.ma (Fransızca). 12 Mayıs 2022. 8 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2022. 
  37. ^ "Proscribed terrorist groups or organisations". Home Office. 19 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  38. ^ "The Proscribed Organisations (Name Change) Order 2017". legislation.gov.uk. 9 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  39. ^ "Единый федеральный список организаций, в том числе иностранных и международных организаций, признанных в соответствии с законодательством Российской Федерации террористическими :: Федеральная Служба Безопасности" [Unified federal list of organizations, including foreign and international organizations, recognized in accordance with the legislation of the Russian Federation as terrorist :: Federal Security Service]. www.fsb.ru. 24 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2024. 
  40. ^ Justicia, Ministerio de. "Entidades" [Entities]. repet.jus.gob.ar (İspanyolca). 2 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2024. 
  41. ^ "Lists associated with Resolutions 1267/1989/2253 and 1988". New Zealand Police (İngilizce). 19 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2024. 
  42. ^ "Listed terrorist organisations". Australian National Security. 25 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2024. 
  43. ^ Canada, Public Safety (21 Aralık 2018). "Currently listed entities". www.publicsafety.gc.ca. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2024. 
  44. ^ "International Terrorists notified pursuant to Section 3 of the International Terrorist Property Freezing Act" (PDF). 2 Mart 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  45. ^ Detachment 88 (21 Ekim 2024). "DAFTAR TERDUGA TERORIS DAN ORGANISASI TERORIS No. DTTOT/P-18a/50/X/RES.6.1./2024" (PDF). Pusat Pelaporan dan Analisis Transaksi Keuangan. 9 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  46. ^ "Briefing Security Council on Syria, Senior Official Urges All Parties De-escalate Military Situation in Country, Region, Prioritize Protection of Civilians Meetings Coverage and Press Releases". press.un.org. 26 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2024. 
  47. ^ "1.3. Anti-government armed groups". European Union Agency for Asylum (İngilizce). 29 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2024. 
  48. ^ "Syria - Country Focus" (PDF). European Union Agency for Asylum. 1 Ekim 2023. 9 Kasım 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023. 
  49. ^ "US denies reports Syria rebels Nusra off terror list". Al-Araby. 16 Mayıs 2017. 16 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2017. 
  50. ^ Ioanes, Ellen (12 Şubat 2023). "Why the earthquake caused a 'perfect storm' of a crisis in Syria". Vox. 14 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  51. ^ Y. Zelin, Aaron (2 Haziran 2023). "Sanctioning a Syrian Jihadist Leader: Implications of a Joint U.S.–Turkish Designation". The Washington Institute for Near East Policy. 3 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  52. ^ "Containing Transnational Jihadists in Syria's North West". International Crisis Group. 7 Mart 2023. 7 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  53. ^ "UK could remove Syrian rebel group from terror list". BBC News. 9 Aralık 2024. 9 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2024. 
  54. ^ Saleh, Heba; Jalabi, Raya (9 Aralık 2024). "Syrian rebels seek to consolidate control". Financial Times. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Hey%27etu_Tahrîri%27ş-Şâm&oldid=34800525" sayfasından alınmıştır