Karahıtaylar
Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Mayıs 2022) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
Karahıtaylar (Çince: 西遼 pinyin: xī liáo; anlamı: Batı Liao, 黑契丹 hēi qìdān; anlamı Kara Kitan, Moğolca: Хар Хятад; Kara Kitad, Farsça: قرا ختاى Qarā Hitāy; 1125 - 1211), Orta Asya'da Hıtay (Kitan)lar tarafından kurulan Moğol devleti. Başkenti Balasagun (Çince: 八剌沙衮 Farsça: بلاساغون Balāsāghūn, غزباليغ Ghuzz-Balïğ, başka isimleri; Karabalsagun, Koz Ordu, Koz Uluş) idi.
Karahıtaylar 大遼 | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1124-1218 | |||||||||||||||||||
 Batı Liao (Qara Khitai) İmparatorluğu'nun en geniş olduğu 1160 yılı haritası. | |||||||||||||||||||
| Tür | Orta Asya'da Çinlileşmiş Hıtay egemenliğindeki imparatorluk | ||||||||||||||||||
| Başkent | Balasagun | ||||||||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | |||||||||||||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||||||||||||
| İmparator | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Tarihî dönem | Orta Çağ | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||||
| 1130 | 1.000.000 km2 | ||||||||||||||||||
| 1210 | 1.500.000 km2 | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Tarih sahnesine ilk defa 4. yüzyılda çıkan ve Orhun kitabelerinde “doğudaki Türk düşmanı kavim” şeklinde tanıtılan Moğol asıllı Hıtaylar'ın (Kıtaylar-K'itan) anavatanları Mançurya’nın güneyidir. 10. yüzyılın başında Yehlü Apaochi (Apaoki) adlı Hıtay reisi, kavminin bütün boylarını itaat altına alarak Moğolistan’ın büyük bir kısmına hakim oldu ve 916 yılında kendini hükümdar ilan etti. Onun oğlu Te Kuang (926-947) Kuzey Çin’in bir kısmını ele geçirerek orada Çinliler’in Liao hanedanı dedikleri devleti kurdu. Kuzey Çin’de iki yüzyıldan fazla hüküm süren Liao İmparatorluğu’nun güney sınırları Chili eyaletinin kuzeyinden şimdiki Pekin dahil Shanhsi’ye kadar uzanıyordu; ayrıca bütün Moğolistan ve Mançurya halkları, hatta Kırgızlar da bu devlete bağlanmıştı. Hıtaylar 1009’da batıya yöneldiler ve Uygurlar’la Karahanlılar’ı tehdit etmeye başladılar. Fakat Karahanlılar tarafından Balasagun yakınlarında bozguna uğratılarak (1016) batıya ilerleyişleri bir yüzyıl geciktirildi. Liao hanedanının yıkılışından sonra Hıtaylar’ın büyük bir kısmı Tunguz kavmine mensup olan Curcenler’in hakimiyetini kabul ederken Liao İmparatorluğu’nun kurucusu Apaochi’nin sekizinci göbekten torunu olan Prens Yehlü Taşi (Çince: 耶律大石 yélǜ dàshí), yönetimi altındaki küçük bir grup ve Batı Moğolistan’daki birçok kavmin desteğini sağladıktan sonra Türkistan’a doğru ileri harekata geçti.[1]
1121-1126 yıllarında İslam alemiyle temasa geçen Yehlü Taşi kumandasındaki Karahıtay ordusu 1128 yılında Balasagun, Hoten ve Kâşgar bölgesine ilk girdiğinde Doğu Karahanlı Hükümdarı Arslan Han Ahmed b. Hasan tarafından mağlup edildi. Fakat 1130 baharında Yenisey boyundaki Kırgız topraklarını geçtikten sonra tekrar güneybatıya yönelerek Tarbagatay’ da İmil şehrini kuran Yehlü Taşi, Karluklar'la Kanglı boyları tarafından sıkıştırılan Karahanlı hükümdarının yardım istemesi üzerine herhangi bir mukavemetle karşılaşmadan Balasagun'a kadar geldi ve bu fırsattan yararlanarak Kaşgar, Beşbalık ve Hoten'i de kendine tabi kılıp başşehri Balasagun olan Karahıtay Devleti'ni kurdu (1130). Yehlü Taşi'nin Liao İmparatorluğu'na mensup olmasından dolayı Çin kaynakları bu devleti Hsi Liao (Batı Liao) adıyla zikretmişlerdir. Türk-İslam kaynakları ise büyük bir ihtimalle Hıtâ (Hatâ) dedikleri Kuzey Çin'deki Liao İmparatorluğu'ndan ayırt etmek için bu devlete Karahıtay adını vermişlerdir. Bundan sonra “gürhan” unvanıyla anılan Taşi (1130-1142), önce eski yurtlarını geri almak için Kuzey Çin topraklarına bazı seferler düzenlediyse de pek başarılı olamadı. Bunun üzerine batıya yönelerek Maveraünnehir'e ve Doğu İran'a saldırdı. 531'de (1137) Hucend yakınlarında Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer tarafından tayin edilen Batı Karahanlı Hükümdarı Mahmûd b. Muhammed'i mağlup eden Yehlü Taşi daha sonra da Sultan Sencer'i Katvan Savaşı'nda ağır bir bozguna uğrattı (9 Eylül 1141).[1]
Böylece karşılarında rakip kalmayan Karahıtaylar, Ceyhun Irmağının sağ kıyısına kadar bütün Maveraünnehir'i ele geçirdiler ve Buhara'da kendilerine direnen Burhan ailesinden Sadr Hüsâmeddin Ömer b. Abdülazîz işgal sırasında şehit edilince yerine Alp Tegin adlı birini vali tayin ettiler. Semerkant'ta ise Batı Karahanlı tahtına Tamgaç Buğra Han III. İbrâhim b. Muhammed'i oturttular ve vergi toplamak üzere memurlar görevlendirip geri çekildiler. 1198 yılında Gurlular'dan Bahâeddin Sâm b. Muhammed'in Karahıtaylar'a bağlı bir Türk beyi tarafından idare edilen Belh şehrini alması üzerine Karahıtay ordusu Tayangu'nun kumandasında Ceyhun Irmağını geçerek Cûzcân'ın bir kısmını ve civar vilayetleri yağmaladı. Fakat daha sonra yapılan savaşta Gur ordusuna yenildi. Bu yenilginin sebebini Hârzemşahlar'a yükleyen Karahıtaylar onlardan tazminat istediler; reddedilince de Harzemşahların başkenti Gürgenç'i kuşattılar ancak şehri ele geçiremediler.[1]
Karahıtaylar da eski güçlerini yitirdikleri için kendilerine bağlı bölgeleri eskisi gibi kontrol altında tutamamaya başladı. Hârizmşah Muhammed bin Tekiş önce Semerkant ve Buhara'yı ele geçirdi; daha sonra da Seyhun ırmağını geçerek Tayangu'nun ordusunu İlâmış sahrasında (veya Talas'ta) mağlup edip kendisini esir aldı. 1209'da Karahıtaylar'a bağlı Uygur Hükümdarı İdikut Barçuk, Cengiz Han'a bağlandı. Bu sırada Harzemşahlar, Naymanlar’ın hükümdarı ve Gürhan Ch’eluku’nun damadı olan Küçlüğ Han ile anlaşarak ayrı yönlerden saldırdılar. Önce Küçlüğ, arkasından Hârizmşah Muhammed b. Tekiş ve sonra tekrar Küçlüğ zafer kazandılar. Böylece Karahıtaylar’a son darbeyi vuran Küçlüğ kayınpederi Ch’eluku’yu esir ederek bu devlete 1211 yılında son verdi.[1]
Karahıtay Devleti’nin sınırları en geniş olduğu dönemde doğuda Çin’in batısındaki Hsihsia’ya, kuzeyde Altay dağlarındaki Nayman ülkesine, batıda Ceyhun Irmağına, güneyde ise Belh, Tirmiz ve Hoten’e dayanıyordu. Doğuda Beşbalık’tan başlayarak Turfan, Karaşar ve Kuça’da oturan Uygur Türkleri, kuzeyde Aşağı İli’de oturan Karluklar, güneybatıda Maveraünnehir ve Kuzey Afganistan halkları, Doğu İran’da da Müslüman Türkler ve diğer bazı kavimler Karahıtaylar’a bağlıydılar. Müslüman yazarlar tarafından putperest olarak tanıtılan Karahıtaylar’ın dinleri Budizm ile Şamanizm karışımı bir mahiyette idi. İbnü’l-Esîr ilk hükümdarlarını Maniheist olarak göstermiştir. Karahıtaylar, İslamiyet’i kabul etmemekle birlikte genelde bütün din ve inançlara karşı hoşgörülü davrandılar; son Gürhan Ch’eluku’nun gizlice Müslüman olduğu da rivayet edilmiştir. Çin hece sisteminden uyarlanmış özel bir yazıya sahip olan Karahıtaylar sürekli kendi kültürlerine dayanarak eski Liao İmparatorluğu’ndan getirdikleri gelenekleri ve idare sistemini muhafaza etmişlerdir. Devlet idaresinde Yehlü ve Hsiao adlı iki aile büyük rol oynamıştır. Beş hükümdardan ikisi kadındır. İpek yolu güzergahını elinde bulunduran Karahıtaylar doğu ile olan ticari ilişkilerini daha da güçlendirdiler. Karahıtaylar’ın yıkılmasından sonra hanedana mensup Barak Hâcib (Kutluğ Han) 1222 yılında Kirman’da Kutluğhanlılar adıyla bilinen bir devlet kurmuştur.[1]
Kara Hıtay’ın hükümdarları
değiştir| Türbe adı | Sonradan verilen ad |
Çince soyadı ve adı | Taht süresi | Dönemin adı ve süresi |
|---|---|---|---|---|
| Kara Hıtay 1125 - 1211 | ||||
| 1. Dezong (德宗 Dézōng) | Tianyouwuliedi (天祐武烈帝 Tiānyòuwǔlièdì) | Yelü Dashi (耶律大石 Yēlǜ Dàshí ya da 耶律達實 Yēlǜ Dáshí) | 1124-1144 | Yanqing (延慶 Yánqìng) 1124 ve 1125-1134 Kangguo (康國 Kāngguó) 1134-1144 |
| Yoktu | İmparatoriçe Gantianhou (感天后 Gǎntiānhòu), as regent | Tabuyan (塔不煙 Tǎbùyān) | 1144-1150 | Xianqing (咸清 Xiánqīng) 1144-1150 |
| 2.Renzong (仁宗 Rénzōng) | Kullanılmamıştır | Yelü Yilie (耶律夷列 Yēlǜ Yíliè) | 1150-1164 | Shaoxing (紹興 Shàoxīng) 1150-1164 |
| Yoktu | İmparatoriçe Chengtianhou (承天后 Chéngtiānhòu), as regent | Yelü Pusuwan (耶律普速完 Yēlǜ Pǔsùwán) | 1164-1178 | Chongfu (崇福 Chóngfú) 1164-1178 |
| 3.Yoktu | Mozhu (末主 Mòzhǔ) ya da Modi (末帝 Mòdì) | Yelü Zhilugu (耶律直魯古 Yēlǜ Zhílǔgǔ) | 1178-1211 | Tianxi (天禧 Tiānxī) 1178-1211 |
| 4.Yoktu | Yoktu | Küçlüğ (屈出律 Qūchūlǜ) | 1211-1218 | Yoktu |
Kaynakça
değiştir- ^ a b c d e "TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslâm Ansiklopedisi. 31 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2024.