Mirza Fetali Ahundov
Mirza Fetali Ahundov (Azerbaycanca: Mirzə Fətəli Axundov, میرزا فتحعلی آخوندزاده / Mirzə Fətəli Axundzadə), modern Azerbaycan edebiyatının kurucusu[2] ve Azerbaycan'ın ilk ateist aydını[3] olan yazar ve filozof.
Mirza Fetali Ahundov | |
|---|---|
 | |
| Doğum | 1812 Nuha, Şeki Hanlığı |
| Ölüm | 10 Mart 1878 Tiflis, Tiflis Guberniyası |
| Din | Yok (ateist)[1] |
1850-1855 yılları arasında yazdığı altı komedi, İslam dünyasında dram türünün ilk örnekleridir. 1857'de tamamladığı Aldanmış Kevakib (Kandırılmış Yıldızlar) adlı uzun hikâyesi ise birçok araştırmacı tarafından Azerbaycan edebiyatının ilk romanı kabul edilir. Eserlerinde kadın haklarından genel insan haklarına kadar birçok temayı işlemiştir. Azerbaycan dram tiyatrosuna yaptığı büyük katkılarından dolayı halk arasında "Azerbaycanlı Moliere’i" olarak bilinir.[2]
Yaşamı
değiştir1812 yılında Şeki Hanlığı'nın merkezi Şeki'de (eski adı:Nuha) doğdu. Babası Mirza Mehemmedtağı, annesi Nane Hanım'dır. 1814'te anne ve babası Tebriz yakınlarındaki Hamene kasabasına göçtü. 1825'te annesi ile Nuha'ya döndü. Burada annesinin amcası Ahund Hacı Alesker Fetali'yi evlatlığa kabul etmiş ve eğitimi ile meşgul olmuştur.
1832 yılında Gence medresesinde öğrenim gördü. Medresede hat öğretmeni Azerbaycanlı şair Mirza Şefi Vazeh kendisine dinî eğitimi bırakıp modern eğitime yönelmesi tavsiye etti. Bu tavsiye üzerine 1833'te Şeki Rus okuluna kaydoldu ve Rusçasını ilerletti.[4]
Rus-İran Savaşı sonucunda çıkan bir yangında her şeyini kaybedince Azerbaycan'ı terk edip Tiflis'e yerleşti.[2] Rusça, Arapça, Farsça, Azerbaycan ve Osmanlı Türkçelerini bilmesi dolayısıyla 1834 yılında Tiflis'te Kafkas başkomutanlığında Şark dilleri tercümanı görevine atandı ve ömrünün sonuna kadar bu görevde çalıştı. Genel Valilik emrinde diplomatik yazışmaları yürüttü ve uluslararası toplantılara katıldı. 1840'ta Rusya ile Türkiye arasındaki sınır anlaşmazlıklarını araştıran komisyonda,1846'da Rusya ile İran arasındaki diplomatik görüşmelerde, 1848'de İran tahtına yeni çıkan Nasıreddin Şah'a Rus İmparatoru'nun tebrik mektubunu götüren delegeler arasında yer aldı. Bu deneyimler, onun eserlerinin konusunu belirlemede etkili oldu.[5] 1836-1840 yılları arasında Azerice ve Farsça öğretmenliği de yaptı.[5][6]
Sanat hayatına, Sebuhi takma adını kullanarak[7] Azerice ve Farsça yazdığı şiirlerle başladı. Konuşma Türkçesine yakın, sade bir dil kullandı. İlk şiiri şikâyetname şeklinde yazdığı Zamaneden Şikâyet adlı eseri idi.[3] Basılı ilk şiiri ise hayran olduğu Rus şair Puşkin'in bir düelloda öldürülmesi üzerine yazdığı "Puşkin'in Ölümüne Şark Manzumesi" adlı uzun manzumedir. Moskova'da bir dergide yayımlanan b eser, devrin Rus ve Gürcü edebiyat çevresinde ilgi ile karşılandı.[5] Tiflis’te öğretmeni Mirza Şefi Vazıh’ın kurduğu Divan-ı Hikmet adlı şairler meclisine üye oldu. Döneminin önemli Azerbaycan şair ve yazarlarına yazdığı manzum mektuplarla ünlendi.[6]
1850-1855 yılları arasında "Hikmet Taşının Sahibi Simyacı: Molla İbragim Halil" (1850), "Muse Jardan; Batonik, Derviş Metali-Şah Meşhur Büyücü" (1850), "Sergüzeşti-Veziri-Hani-Lenkeran" (1850), "Hekayeti-Xırs Quldurbasan" (1851), " Sergüzeşti-Merdi Hesis" (ikinci adı "Hacı Kara", 1852), "Mürafie Vekillerinin Hekayeti" (1855) adındaki 6 komedisini yazdı. Bu eserlerle Azerbaycan'da ve İslam dünyasında modern tiyatronun temelini attı ve bir Türk dilinde tiyatroyu ilk yazan kişi oldu.[2] Komedilerinde de şiirlerinde olduğu gibi konuşma Türkçesine yakın bir Azerice kullandı; kötü idareciler, halkı aldatarak zengin olmaya çalışan tüccarlar, halkın dinî duygularını sömüren mollalar, cahillik, kadının toplum içindeki konumu, batıl inançlar gibi konuları ele aldı.[3] Tiyatroyu, halkı eğitme idealinin bir parçası olarak gördü. Azerice ile yayımına izin verilmeyince komedilerini Rusçaya da çevirdi. Rusça çevirileri 1853 yılından itibaren Tiflis'te Kavkaz gazetesinde tefrika edildi. Bir kısmını aynı yıl kitap olarak da yayımladı.[6]
1857'de Aldanmış Kevakib (Kandırılmış Yıldızlar) adlı uzun hikâyeyi tamamladı. Bu eserde Şah despotizmine karşı şiddetli bir tepki ortaya koydu.[2] Eser, birçok araştırmacı tarafından Azerbaycan edebiyatının ilk romanı kabul edilir.[5] 1859 yılında komedilerini ve Aldanmış Kevakib'i, Azerice ile Temsilat adı ile yayımlandı ve kendisine büyük ün getirdi. Yazarın dram yaratıcılığı; Kafkasya, Orta Asya ve Yakın Doğu ülkelerinin edebiyatları için de bir örnek teşkil etti. İlk Osmanlı ve İran tiyatro eserleri Ahundov'un komedilerinden sonra ortaya çıktı. Bu komediler Azerbaycan Devlet Akademik Millî Dram Tiyatrosu'nun teşekkülü, Azerbaycan halkı arasında çağdaş tiyatro sanatının yayılması için edebî malzeme rolünü oynadı.[2]
1857'den önce Arap alfabesinin sadeleştirilmesi ve daha sonra ise Arap alfabesinden tamamen vazgeçerek Türk dilleri için Latin alfabesi kullanılması fikrini ileri sürerek birkaç projesi hazırladı ve hayatının son yıllarına kadar onu meşgul eden bu projeler başta Osmanlı Devleti olmak üzere, hiçbir yerden destek görmedi.
1863 yılında İstanbul'a gitti ve buradaki Rus elçisinin vasıtasıyla Sadrazam Fuat Paşa'ya Farsça yazdığı kitabını, Azerbaycanca kaleme aldığı “Yusif şahın hekayeti” ile birlikte takdim etti. Türkiye de ona Mecidiye nişanı ve birtakım hediyeler verildi.[4]
1866'da Kemalü’d-dövle Mektubları adlı felsefi eserini tamamladı. Bu eserde hayalinde yarattığı iki devlet yöneticisinin mektupları yoluyla İslam, Türk-İslam dünyasındaki yönetim, sosyal-dinî hayat, eğitim, insan hakları sorunlarını eleştirmiştir.[6] Eser 1868'de Farsçaya, 1874'te de Rusçaya çevrildi. Ancak Ahundov ömrü boyunca ne Rusya'da ne de Avrupa'da bu eseri yayımlatabildi.
1873'te Rus ordusunda albay rütbesi aldı. Aynı yıl ilk Azerice ile yayınlanan ilk gazete olan, Hasan Bey Zerdabi'nin çıkardığı Ekinçi'de yazılar yayımlamaya başladı. Hacı Kara komedisi Bakü'de Rus okulu olan Realni Mektebi'nin öğrencileri tarafından Hasan Bey Zerdabi'nin öncülüğünde sahnelendi.[8] Çok ilgi gören bu oyundan sonra tiyatroda profesyonelleşme çalışmaları yavaş yavaş başlamış ve tiyatro faaliyetlerinde bir hareketlilik görüldü.
Yaşadığı dönemde eserleri Farsça, Gürcüce, Ermenice, Rusça, Almanca, İngilizce, Fransızcaya çevrildi; Azerbaycan, Rusya, Fransa ve İngiltere'de komedileri sahneye kondu.[5][6] Azerbaycan'daki düşünce hayatı ve edebiyatını büyük ölçüde etkilemesinin yanı sıra Farsça olarak yayımlanan tiyatro eserleri ve nüfuz sahibi İranlı şahsiyetlerle mektuplaşmaları vasıtasıyla İran modernizmini de etkilediği kabul edilir.[4]
10 Mart 1878'de Tiflis'te bir kalp rahatsızlığı sonucu öldü. Tiflis Botanik Bahçesi içindeki Müslüman mezarlığında Mirza Şefi'nin kabri yanına defnedildi.
Tiflist'te 1865-1878 arasında yaşadığı ev Ahundov Müzesi olarak kullanılmaktadır.
Eserleri
değiştir- Temsilah. Tiflis, 1859
- Kemalüddövle Mektubları, Bakı, 1926
- Hekayet-i Hırs Kuldurbasan, Bakı, 1938
- Hekayet-i Molla İbrahimhelil Kimyager, Bakı, 1938
- Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1938; Eserleri, 3 cildde, I-III. cildler, Bakı, 1938
- Aldanmiş Kevakib, Bakı, 1962, 1975, 1982
- Kemalüddövle Mektubları, Bakı, 1959,1969, 1986
- Komediyalar, Bakı, 1962, 1975, 1982
- Eserleri, 3 cildde, I-III cildler, Bakı, 1958-1962
- Eserleri, 3 cildde, I-III cildler, Bakı, 1955
- Piyesler, Bakı, 1968
- Mürafie Vekillerinin Hekayeti, Bakı, 1969
- Aldanmış Kevakib, Kemalüddövle Mektubları, Bakı, 1985
- Bedii ve Felsefi Eserleri, Bakı, 1987
- Puşkin'in Ölümüne Şark Poeması, Bakı, 1987
- Eserleri, 3 cildde, I-III cildler, Bakı, 1987-1988
- Komedileri, İzmir, 1989
- Eserleri (Rus dilinde) Tbilisi, 1938
- Seçilmiş Eserleri (Rus dilinde), Bakı, 1987
- Seçilmiş Felsefî Eserleri (Rus dilinde), Bakı, 1951, 1963,1987, Moskva, 1962.
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 8 Haziran 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2017.
- ^ a b c d e f Üstünyer, İlyas. "M. Y. Lermontov'un Türkçe Hocası; Mirza Fetali Ahundov" (PDF). turkoloji.cu.edu.tr. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2015.
- ^ a b c Adıgüzel, Sedat. "Mirza Fethali Ahundov'un Doğunun Aydınlaması ve İlerlemesi Yolundaki Düşünceleri" (PDF). s. 23. 8 Haziran 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2017.
- ^ a b c Algar, Hamid (1989). "AHUNDZÂDE, Mirza Feth Ali - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 3 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2021.
- ^ a b c d e "Türk Dünyasının Öncüleri Cilt 1". Türksoy. 2018. 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c d e Tan, Nail (Mart 2012). "Çağdaş Azerbaycan Edebiyatının Kurucusu Mirza Fatali Ahundzade 200 Yaşında" (PDF). Türk Dili Dergisi. 19 Ekim 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Çomak, İhsan. "Dedeler, Torunlar ve Mirza Feteli Bağlamında Paris Olayları". usakgundem.com. 14 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2009.
- ^ Akin, Ümit (1 Haziran 2021). "Azerbaycan Tiyatrosu Üzerine Bir İnceleme: Geçmişten Sovyet Dönemine Kadar". OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi. doi:10.26466/opus.748125. ISSN 2528-9527.