Tortum
Tortum, Erzurum ilinin bir ilçesi ve bu ilçenin merkezidir.
| Tortum | |
|---|---|
 | |
 Erzurum İli Siyasi Haritası | |
 İlçe sınırları haritası | |
| Ülke | Türkiye |
| İl | Erzurum |
| Coğrafi bölge | Karadeniz Bölgesi |
| İdare | |
| • Kaymakam | Fatih Bayram |
| • Belediye başkanı | Muammer Yiğider (AK Parti) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 1467 km² |
| Rakım | 1450 m |
| Nüfus (2018) | |
| • Toplam | 17.054 |
| • Kır | - |
| • Şehir | 21.661 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| Posta kodu | 25430 |
| İl alan kodu | 442 |
| İl plaka kodu | 25 |
Etimoloji
değiştirGürcüce Tortomi (თორთომი) veya Tortum, eskiden sadece bölgenin adıydı. Bugünkü Tortum kasabasının eski adı ise Nihahi'ydi. Nihahi, günümüzde Yusufeli ilçesine bağlı Yokuşlu köyünün de eski adıdır. İbn Bibi'nin 1281 tarihli eserinde Nihahi adı Nihah (نخاخ) şeklinde yazılmıştır.[1] Bugünkü Tortum kasabasının eski adı 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de Nihah (نخاخ) biçiminde yer alır. Bu listede bugünkü Tortum kasabasından "Nihah Mahallatı" (Nihah Mahalleleri) şeklinde söz edilirken, Tortum kazasının idari merkezi olarak da bilinen Tortumkale ise "Tortum Kala" olarak geçer.[2] Nihah'a bu tarihten sonra Tortum adı verilmiştir.
Tarihçe
değiştirİspir’den Erzurum’a giden yol ile Narman ve Oltu vadisini doğuya bağlayan bir kavşak konumunda olması sebebiyle önemli bir yere sahip olan Tortum'un, tarihi çok eskiye dayanmakta ancak yörede ilk yerleşimin ne zaman ve kimler tarafından yapıldığı hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır. Bununla beraber Tortum yakınlarında yapılan Arkeolojik araştırmalar, yörenin Prehistorik bir yerleşme özelliği sergilediğini ve Karaz Kültürü'ne dahil olduğunu göstermektedir.
Antik kaynaklarda Tortum yöresi, Taokhlar ülkesi sınırları içerisinde gösterilmektedir.[3] Ksenophon, Taokhlar'ı tüm yiyeceklerini içine depoladıkları müstahkem mevkilerde oturan topluluk olarak tasvir etmektedir.[4] Bizans İmparatorluğu döneminde Theodosiopolis Theması'nın kuzey kısmını oluşturan Tortum yöresi, 662 yılında Arapların Erzurum ve çevresini fethiyle gündeme gelmiştir.
1080 yılında Bizans'tan alınan yerleşim Saltuklu topraklarına katıldı. Saltuklu Beyliği'nin yıkılmasından sonra yörede Gürcü beylerinin hakimiyeti başladı. 1284 yılında Anadolu Selçuklu Devleti egemenliğine girdi. Daha sonra yeniden Gürcü hakimiyeti görülen Tortum ve çevresinde Timurlular topraklarına katıldı. Timurlular'ın bir süre sonra çekilmesiyle bölge Karakoyunlu ve Akkoyunlu mücadelesine sahne oldu. 1458'de Akkoyunlu egemenliğine giren yerleşim, 1467 yılında ilk defa Osmanlı topraklarına katıldı. Ancak kısa süre sonra Gürcüler yeniden Tortum ve çevresinde hakimiyet kurdu. Daha sonra Gürcü beyleri ile Osmanlı arasında sıklıkla el değiştiren yöre, 1537 tarihinde Osmanlı tarafından tekrar ele geçirilmiştir. 1549 yılındaki Gürcistan seferi ile kesin olarak Osmanlı egemenliğine dahil olmuştur.
Osmanlı hakimiyetine giren Tortum, 17. yüzyıl sonlarına kadar Erzurum Eyaleti'nin sancağı oldu. 19. yüzyılda bazen İspir kazasına bağlı bir nahiye merkezi olan Tortum, bazen de Erzurum’a bağlı bir kaza olarak kaydedilmiştir. 19. yüzyıl sonlarında yapılan idari düzenleme neticesinde İspir kazasının bir nahiyesi olarak Bayburt sancağına bağlanmıştır ancak hemen sonrasında halkın talebi üzerine kaza statüsüne çıkarılarak Erzurum merkez sancağına bağlandı.
Tortum şehrinin merkezi önceleri Tortumkale mahallesi olup, daha sonra (Nihah) mahallesi olmuştur.[5] Tortum, adını aynı isimle anılan çaydan almaktadır.
Coğrafya
değiştirİlçe Erzurum'un kuzeyinde Karadeniz bölgesinde 1467 km2'lik bir alana kurulmuş olup, Erzurum ili Oltu, Pasinler, Narman, İspir, Yusufeli ve Uzundere ilçeleriyle çevrilidir. Dar ve uzun bir vadi üzerine kurulan ilçenin arazi yapısı epey dağlık ve kırlıktır. İlçenin denizden yüksekliği 1450 metredir. Tortum, Karadeniz Bölgesinin Doğu Karadeniz bölümü sınırları içinde Tortum Çayı vadisinde kurulmuş bir yerleşim alanıdır. Güney ve batısında karasal, kuzey ve doğusunda nispeten Karadeniz iklimi hüküm sürmektedir. Erzurum'a 52 km mesafededir. Dağlık bir arazi yapısına sahip olmasına rağmen Tortum Çayı çevresinde kurulan köyleriyle vadi içindeki cenneti andırır. Önemli iki sıradağı vardır. Bunlardan birisi Tortum Çayı vadisinin doğusunda uzanan ortalama 3000 metre yüksekliğinde olan Akdağ ve Mescit Dağı'dır. Tortum isminin kaynaklarda; "Tortomi", "T’orto’m", "Tortoman", "Tartum", "Torcon" benzer ama farklı yazılışlarda göze çarpmaktadır. Kelimenin kökü "Tor"’dur. Bu da Mesxiler ile birlikte Gürcü kaynaklarında zikredilen Tor kabilesinden, onların yerleştikleri bölge ve kale adı olarak günümüze kadar varlığını sürdürebilmiştir. Ayrıca "Tori", Tiflis bölgesinde "Qori" kazası’nda bir kentin adıdır. Osmanlı kaynaklarında ise "Sengistân" / dağlık-taşlık yer olarak kaydedilmiştir.
Nüfus ve sosyal yapı
değiştirİlçede 3 farklı etnik grup mevcuttur. Nüfus piramidi sırasıyla;
İlçede nüfusun etnik köken dağılımı ise şöyledir. İlçe genelinde nüfus çoğunluğunu Kıpçak Türkleri oluşturmaktadır.[7] Geri kalan nüfus ise Rize ilinin İkizdere, Hemşin ve Çamlıhemşin ilçelerinin dağlık kesimlerinden 1850'li ve 1920 yılları arasında göç edip ilçenin özellikle kuzey batı kesimindeki; Peynirli, Serdarlı-Ödhük, Çataldere-Korker, Uzunkavak, Gökdere, Tipili, Yağcılar ve Karlı-Norxşen gibi köylerine yerleşen Hemşinliler ve Lazlar'dan oluşmaktadır.[8][9][10]
| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| 1927[11] | 31.247 | 1.107 | 30.140 |
| 1935[12] | 42.044 | 1.463 | 40.581 |
| 1940[13] | 43.255 | 1.534 | 41.721 |
| 1945[14] | 44.935 | 1.635 | 43.300 |
| 1950[15] | 49.712 | 1.720 | 47.992 |
| 1955[16] | 35.768 | 1.958 | 33.810 |
| 1960[17] | 38.817 | 2.229 | 36.588 |
| 1965[18] | 42.900 | 2.304 | 40.596 |
| 1970[19] | 43.893 | 3.326 | 40.567 |
| 1975[20] | 46.210 | 4.110 | 42.100 |
| 1980[21] | 45.749 | 4.315 | 41.434 |
| 1985[22] | 46.900 | 5.231 | 41.669 |
| 1990[23][a] | 34.100 | 5.349 | 28.751 |
| 2000[24] | 38.697 | 7.905 | 30.792 |
| 2007[25] | 22.372 | 4.449 | 17.923 |
| 2008[26] | 23.435 | 4.279 | 19.156 |
| 2009[27] | 22.495 | 4.841 | 17.654 |
| 2010[28] | 22.324 | 4.507 | 17.817 |
| 2011[29] | 20.560 | 3.923 | 16.637 |
| 2012[30] | 20.078 | 4.052 | 16.026 |
| 2013[31] | 18.819 | 18.819 | veri yok |
| 2014[32] | 17.394 | 17.394 | veri yok |
| 2015[33] | 16.007 | 16.007 | veri yok |
| 2016[33] | 15.173 | 15.173 | veri yok |
| 2017[33] | 14.391 | 14.391 | veri yok |
| 2018[33] | 17.054 | 17.054 | veri yok |
| 2019[33] | 18.135 | 18.135 | veri yok |
| 2020[33] | 21.661 | 21.661 | veri yok |
Not: Büyükşehir yasası nedeniyle köyler mahalle statüsüne geçtiğinden 2013'ten itibaren kır nüfusu tabloda yer almamıştır.
Kültür, turizm ve iklim
değiştir
Kültürel anlamda Tortum çok renkli bir yapıya sahiptir. İlçede, Kafkas kültürü, Erzurum (Dadaş) kültürü ve Doğu Karadeniz (Hemşin) kültürü ve yaşam tarzı hakimdir. İlçe merkezi ve köylerinde davul, zurna, tulum ve kaval gibi yöresel enstrümanlar çalınır. Geleneksel halk oyunları ise Bar oyunları ve horondur. Yörede yapılan yemek kültüründe ise Kafkas ve Karadeniz kültürünün yoğun etkisinden dolayı hamur işi ön plandadır (Tandır kete'si, Hemşin ketesi, sini ketesi, kuymak, gaygana, hıngel, seron, kavod gibi).
Kültürel eğlenceler, özellikle 1980 ve 1990'lı yıllara kadar Hemşinliler'in yaşadıkları köylerde; Noel ve Yılbaşı kutlama, (Bubulik) oynatma, Karakoncoloz oynatma ve Yayla'ya göç şenlikleri gibi, geçmiş kültürlerine özgü adet ve gelenekler yöredeki Hemşinliler tarafından yaşatılmıştır. Günümüzde bu eski kültürel değerler kentlere göçten sonra yok olmuştur.
Her yıl ilkbahar döneminde Tortum un Pehlivanlı beldesi (Vihik)'de ve Tortum merkezde festival havasında yapılan Türk ata sporu Karakucak güreşi'de yöre halkından yoğun ilgi görmektedir ve yörede yıllardır yapılan bu spor etkinliği birçok güreşçinin yetişmesine sebep olmuştur.
Unutulmaya yüz tutsa da yöredeki Türk kültürü'nde ise bir kuşak öncesine kadar varlığını koruyan, ziyaret yerlerinde dilek tutmak, bazı kutsal sayılan ağaçlara bez bağlamak, aynı şekilde bazı yerlerdeki sulara madeni eşya ve para atıp dilek tutmak gelenekleri de eski Türk kültürünün izlerini taşımaktadır.
Son yıllarda Cağ kebabı adı verilen (eski ismi Bico) keçi ve koyun etinden yapılan et yemeği ise Tortum yöresine ve Artvin/Yusufeli) Kafkas kültürüne has bir lezzettir. İlçede belli başlı mevcut tarihî eserler şunlardır; Tortum Kalesi, Hahuli Manastırı, Öşvank kilisesi, tarihi su kemerleri ve hâlen daha kazı çalışması yapılmamış Neolitik döneme ait höyükler ve yörede sıkça rastlanılan şapeller ve köprülerdir.
İlçe Karadeniz bölgesinde olması sebebiyle, Doğu Karadeniz iklimi görülür. İlkbahar yağışları boldur, sıkça sel felaketi yaşanmasına sebep olur, ayrıca yüksek kesimlerde karasal iklim de mevcuttur. İlçedeki önemli akarsular ise şunlardır: Tortum Çayı ve kaynağını Mescid Dağları'nda bulunan göllerden alan Ödük Deresi'dir. Bu iki akarsu da Çoruh-(çorohi) nehrine karışmaktadır. Vadiler boyunca yer alan köyler, ormanlık alanlar ve meyve bahçeleri eşsiz güzelliklere sahiptir. Tortum Çayı'nda yapılan Rafting organizasyonları ve ilçe'nin en kuzey ucunda yer alan Tortum Gölü ve Tortum Şelalesi eşsiz doğal güzelliğiyle yerli ve yabancı turistlerin uğrak yeridir.
Ekonomi
değiştir
Erzurum'un en iyi yeşil ve ormanlık alanları burada yer almaktadır. Geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Hayvancılık başta gelir. Özellikle yaylacılık yöre halkı için önemlidir. Tarım ise meyve bahçelerinde meyve üretimi yaparak gerçekleştirilir. Vadi tabanlarında yer alan kesimlerde meyvecilik ve sebze ekimi yapılır. Son yıllarda modern usullerle yapılan meyvecilik gelişme kaydetmiştir. Son yıllarda seracılık da artış göstermiştir. Arıcılık da önemli bir paya sahiptir.
Tortum son 25 yıldır yoğun bir şekilde dışarıya göç vermiştir. Arazi şartlarının uygun olmaması, ilçe halkının büyük çoğunluğunu gurbetçiliğe zorlamıştır. Tortumlular genellikle İstanbul, Bursa,İzmir, Kemalpaşa) ve Erzurum merkeze göç etmiştirler. Kentlerde; resmî kurumlarda memurluk ve işçilik, esnaflık olarak da tesisatçılık, Fırıncı'lık, restaurant, vb. sektörlerde iş yapan Tortum insanı çok çalışkandır, örneğin; Erzurum'un Cumhuriyet Caddesi'ndeki 1920 yılından beri hizmet veren meşhur (Tufan-Restaurant) ve Kongre caddesinde bulunan meşhur (Hemşin-Karafırını) Tortumlulara aittir. Erzurum ve Türkiye'deki birçok ünlü Cağ kebabı yapan salon ve lokantaların büyük bir kısmı Tortumlular'ın işletmesindedir.
Notlar
değiştirKaynakça
değiştir- ^ İbn-i Bibi, El-Evâmirü'l-Alâiyye fi'l-umûri'l-Alâiyye (Farsça tıpkıbasım), Ankara, 1956, s. 483.
- ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 234.
- ^ Anthony Bryer; David Winfıeld; The Byzantine Monuments and Topography of The Pontos, Volume I, Washington 1985, s.14.
- ^ Ksenophon, Anabasis ( Onbinlerin Dönüşü), çeviren, Tanju Gökçöl, İstanbul 1998, sf. 136.
- ^ İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul 1960, sf. 513.
- ^ 1864 Kafkas Tehciri: Kafkasya’da Rus Kolonizasyonu, Savaş ve Sürgün /Caucasian Exodus of 1864: Russian Colonization of Caucasia, War and Exodus[ölü/kırık bağlantı] Gürcistan ve Dağıstan taraflarından Kars'a gelen bu Çerkes muhacirlerinin iskân taleplerinin uygun olup olmadığı incelendikten sonra 4.000 hane 20.000 nüfusun bir yerde iskân edilmesindense dağıtılması ve devleti zorlayacak bir kuvvet oluşturmalarının önlenmesi amacıyla ayrı ayrı yerlerde iskân edilmeleri uygun görüldü. Çerkes muhacirlerinden 1.000 hane Erzurum kazasıyla İspir, Bayburt, Pasin, Tortum kazalarına; 300 hane Muş; 700 hane Çıldır; 500 hane Kars ve 1500 hane Van-Hakkâri sancaklarında iskân edildi.
- ^ Nişanyan, Sevan (2014). Ağır Kitap. Propaganda Yayınları. ISBN 1927893348. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020.
- ^ Simonian, Hovann H. (2007). The Hemshin: S.132. 137-Notes.33 3 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. PDF
- ^ Türk folklor araştırmaları 10. cilt. s.n. 1966 / İhsan Hinçer 26 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Hemşenli / Hemşinli denilen boya mensup köylülerin öz vatanı Rize ve Artvin illerinin Karadeniz'e bakan komşu bölgeleridir. Göçmen olarak da Erzurumun İspir ve Tortum ilçeleriyle Sakarya Adapazarı ve Kocaeli/İzmit köylerinde çiftçilik yaparlar.
- ^ Tortum kazasının 1847 nüfusunu da içeren Erzurum Eyaleti'nin nüfus defteri Cevdet Küçük tarafından 1977 yılında yayımlanmıştır. Defterin orijinali için bkz. BOA.,Cevdet Dahiliye, nr. 9060, Ayrıntılı bilgi için bkz. Cevdet Küçük, “Tanzimat Devrinde Erzurum'un Nüfus Durumu”, s.190–194.
- ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016.
- ^ . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021.
- ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
- ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
- ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
- ^ a b c d e f
- "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- "Tortum Nüfusu - Erzurum". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
- "Erzurum Tortum Nüfusu". nufusune.com.
Dış bağlantılar
değiştir- Tortum Belediyesi 24 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Tortum Kaymakamlığı 26 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.